MARIMBA YA MAJALIWA NA FALSAFA ZAKE

Odera, (1990) anasema, Falsafa ni taaluma ambayo kanuni za msingi kuhusu asili, binadamu na jamii huchunguzwa na kujadiliwa. Pia, Sodipo, (1993) anasema kuwa, Falsafa ni udadisi unaohusu dhana na kanuni zinazotuongoza kuhusu uzoefu au mazoea kuhusiana na maadili, dini, sharia, saikolojia, hisroria, sayansi za jamii na siasa. Hivyo, Falsafa ni mawazo ambayo watu katika jamii wanaamini kuwa ni kweli na yanafanya mawazo hayo kuendelea kutawala misingi ya maisha toka kizazi kimoja adi kingine.

Kuhusu Falsafa ya Kiafrika wataalamu kama vile Placide Temples (1959), Oruka (1990) na Mbiti (1990), wameifafanua dhana hii ya Falsafa ya Kiafrika kuwa ni fikra au mitazamo   wanayoishughulikia waafrika wenyewe na watu wengine ambao sio waafrika lakini wanakubaliana naa mila na tamaduni za waafrika na fasihi simulizi za Kiafrika. Hivyo Falsafa ya Kiafrika ni ile ambayo imejikita katika mifumo ya kijamii, mila, desturi na fasihi simulizi za Kiafrika. Kwa ujumla Falsafa ya Kiafrika ni mawazo ya Waafrika wenyewe juu ya mambo mbalimbali wanayofanya  kama vile imani juu ya maisha, mila, desturi na jinsi ya kushirikiana katika jamii na kutafuta suluhisho juu ya matatizo au changamoto zinazowakabili.

Placide Temples alizaliwa tarehe 18/10/1906, katika mji wa Barcal huko Ubeligiji na alifariki 9/10/1977 akiwa na miaka sabini (70). Katika kipindi cha uhai wake aliishi Kongo kwa miaka 29. Aliwachunguza Waafrika walioishi Kongo hususani kabila la Waruba na akabaini kuwa Waafrika wana tamaduni zao zinazojikita katika fasihi simulizi. Hivyo aliandika kitabu chake kilichoitwa “The Bantu Philosophy” mwaka (1945). Katika kitabu hicho anapinga mawazo ya wazungu  kwa kusema kuwa “Waafrikaa wana falsafa yao”. Temples alitumia hoja kadhaa katika kutetea mawazo yake, kama vile imani ya kichawi, hofu ya uhai na kifo, nguvu uhai, suala la ndoa na dhana ya uduara.

Katika kujibu swali hili riwaya ya “Marimba ya Majaliwa” ndio iliyotumika. Riwaya hii imeandikwa na Edwin Semzaba, mwaka (2015). Riwaya hii inamuelezea mhusika Majaliwa mtoto mdogo  akiwa na umri wa miaka 13 pekee. Majaliwa alizunguka Tanzania nzima akisaka Marimba yake ya nyuzi ishirini. Katika safari zake alitumia ungo na fagio huku akisaidiwa na bibi yake ambaye alikuwa ni mzimu katika kuyapata Marimba yake. Mwandishi amemuonyesha mhusika Majaliwa akikumbana na changamoto mbalimbali ikiwemo upinzani mkali kutoka kwa mzimu wa babu yake lakini kwa juhudi za Majaliwa akisaidiwa na mzimu wa bibi yake alifanikiwa kuipata Marimba yake kutoka kwa Kongoti Nachienga na kufanikiwa kushinda shindano la kumtafuta bigwa wa marimba Tanzania. Yafuatayo ni mawazo ya Temples kuhusu Falsafa ya Kiafrika yanayojitokeza katika riwaya hii na jinsi yanavyohalisika katika jamii ya Waafrika wa leo.

Falsafa ya Uchawi, Temples anaamini kwamba Waafrika wanategemea sana nguvu za kichawi na wanaona kwamba wanapopata matatizo hutegemea imani za kichawi ili kupata masuluhisho ya matatizo yao. Katika riwaya hii suala la uchawi limejitokeza mara nyingi. Mfano mwandishi amemuonyesha mhusika Majaliwa na Bibi yake wakisafiri mikoa mbalimbali kwa kutumia ungo na fagio. Vilevile Majaliwa alitumia jiwe la kichawi la “Rubi” alilopewa na bibi yake kwa ajili ya kupata chakula. Na Majaliwa alishiba bila ya chakula kupita kinywani. Kudhihirisha haya mwandishi anasema;

“….mara Bibi aliukalia ule ufagio akiwa ameushika kwa mikono miwili. “Panda”, akamwambia Majaliwa. Alipokwisha kupanda, ule ufagio ukaruka juu kwa kasi. Kufumba na kufumbua, Majaliwa alijikuta yuko angani, mji wa Zanzibar ukionekana mdogo mfano wa ramani kubwa …(UK 20).”

“…. Nilipokwambia shika iyo Rubin a kukariri yale maneno basi chakula cha wale watu wawili hakikuingia kwenye matumbo yao, bali kiliingia kwenye tumbo lako. Chakula chote, pamoja na soda na maji waliyokunywa… (UK21).”

Hivyo hata katika jamii za Waafrika wa leo, suala la uchawi linajitokeza katika jamii mbalimbali. Mfano katika jamii za Wafipa, Wakamba, Wajaluo, Waibo, Waluba na Wasukuma ni miongoni mwa jamii za Waafrika wanaotumia uchawi katika shughuli mbalimbali kama vile kusafiria, kuwasiliana na kinga dhidi ya mifugo yao.

Falsafa ya Uduara, Temples anasema kuwa Waafrika hupenda vitu vya umbo la duara kama vile; ngoma, nyumba, sufuria na sahani kwani huamini kuwa ni vitu vizuri. Pia hufanya shughuli mbalimbali katika umbo la uduara kama vile, kula na kucheza ngoma. Katika riwaya hii mwandishi ameonesha vitu kama bangili, sahani na ungo uliokuwa ukitumika kama ni chombo cha kusafiria. Pia ameonesha utamaduni wa watu wa kucheza ngoma katika umbo la duara wakiamini ni moja ya  ishara ya umoja na upendo. Kudhihirisha dai hili mwandishi anasema;

“….mara Bibi akasema “ ungo unakaribia kutua katika uwanja wa ungo wa kimataifa wa Hanang katika mda mfupi ujao….(UK 95).”

“…muhudumu wa chakula alitokea ameshika sahani mbili za pilau ya samaki n akuziweka mbele ya wale wateja wawili waliowakuta…(UK 19).”

“….Tumaini alianza kucheza na wenzake kwenye duara iliyozunguka kichwa cha ng’ombe kilichokua na pembe ndefu….. Tumaini akaanza kuzunguka duara kwa kucheza na kuruka juu…(UK 94).”

Hivyo hata katika jamii nyingi za Kiafrika kama vile; wasukuma, wakikuyu na wamasai hupendelea kujenga nyumba zao zenye umbo la duara. Vilevile jamii ya wangoni, wamasai na wakisi hucheza ngoma kwa kuzunguka duara.

Falsafa ya Ndoa, katika falsafa hii Temlpes anasema, Waafrika wanaamini sana katika ndoa zao na ndoa hizo hudumishwa ili kupata watoto. Uhai wa binadamu unaanzia kwenye mimba, ambayo ni matokeo ya ndoa. Temples anaendelea kusema kuwa, watu huoana baada ya kufuata taratibu zilizowekwa kama vile kutoa posa. Katika riwaya hii mwandishi ameonesha suala hili pale ambapo kina mama walikuwa wakiimba wimbo unaohusu kutoa posa ili uweze kupata mke. Mfano mwandishi anasema;

“…maliza posa chukua mwali, mikono mitupu utakosa mwali. Maliza deni upate mwali, maliza posa chukua mwali…(UK 210).”

Katika jamii za Kiafrika za leo, suala la ndoa hukamilika baada ya kutimiza taratibu na sheria za jamii husika. Mfano katika jamii ya Wangoni, mtoaposa hupaswa kulipa mbuzi watano, dume mmoja na majike wanne. Sufuria kubwa moja, mablanketi mawili, kanga doti mbili, vitenge doti mbili, shuka mbili na majembe mawili. Jamii hii ni moja ya mfano tu wa jamii nyingine za Kiafrika ambazo  zina taratibu zao katika kutimiza suala la ndoa.

Falsafa ya Nguvu Uhai, hili ni wazo jingine la Temples ambapo anaona kuwa Waafrika wanaamini katika nguvu uhai. Na wanaona kuwa chanzo kikuu cha nguvu uhai ni Mungu mwenyewe. Nguvu hii hupitia kwa wahenga au mizimu ambao hupeleka kwa binadamu na binadamu hupeleka kwa wanyama na mimea. Temples anasema kuwa Waafrika wanaamini nguvu ya waganga na hivyo mganga ana uwezo mkubwa wa kupunguza na kuongeza nguvu uhai kwa binadamu. Temples anajiuliza maswali kadhaa kuhusiana na suala la waganga mfano, dawa zawezaje kuponya?, dawa inawezaje kuua mtu aliye mbali?. Ni vipi mtu aliyekufa anaweza kuzaliwa upya?. Na anasema kitendo cha kupungukiwa nguvu huitwa “kufwa” na “kufudwilika” kaika “The Bantu Philosophy” (UK 22). Hivyo Temples anasema kuwa majibu ya maswali yote matatu, ili uweze kujibu maswali hayo ni lazima uwe mshirika wa mambo hayo. Katika suala hili mwandishi ameonesha kuwa Mungu ndiye mwenye nguvu uhai kubwa kwa sababu ndiye mwenye uwezo wa kuumba vitu vyote. Mfano mwandishi anasema;

“…Hapo kale Mungu aliumba Ng’ombe, akamwambia wewe Ng’ombe, nimekuumba ili umpe binadamu maziwa na nyama, ili apate kuishi…(UK 121).”

Vilevile mwandishi ameonesha jinsi binadamu wanavyoweza kupata masuluhisho ya matatizo yao kutoka kwa mizimu. Kwa sababu huamini kwamba mizimu huwa karibu sana na Mungu kuliko binadamu wa kawaida. Mfano mwandishi amemtumia mhusika Lodwaa ambaye alihangaika kwa muda mrefu kupata mtoto wa kiume na baadaye alifanikiwa kupata mtoto wa kiume baada ya kusaidiwa na mzimu. Mathalani mwandishi anasema;

“…Aliwaona waganga wote wa Nchi ya Wamasai wamsaidie lakini hakufanikiwa. Siku moja alopokuwa akichunga Ng’ombe wake alitokewa na mbilikimo. Alikuwa hajapata kumuona mbilikimo katika maisha yake. Akaogopa sana. Akaamini kuwa ule ni mzimu uliomshukia. Akapiga magoti huku akitetemeka……sikiliza Lodwaa utapata mtoto wa kiume katika miezi tisa ijayo…(UK 92-93).”

Hata katika jamii nyingi za leo za Kiafrika, suala la nguvu uhai lipo. Na wanaamini kuwa Mungu ndiye mwenye nguvu uhai kubwa kwasababu ndiye chanzo cha mambo yote akifuatiwa na wahenga na mizimu inayotumika kama masuluhisho ya matatizo yao.

Falsafa ya Hofu ya Uhai na  Kifo, hii ni hoja nyingine ya Temples, kwani anaamini kuwa Waafrika wana hofu ya uhai na kifo. Kwa kudhihirisha hili unaweza kuangalia salamu zao na pia mtu anapopatwa na ugonjwa huhofu kuwa  hawezi kupona na kifo kinamsogelea. Katika riwaya hii mwandishi amemtumia mhusika Lodwaa ambaye alimlea mtoto wake wa kiume na wa pekee katika ulinzi na uangalizi mkali, akihofia asije akafariki kabla ya kutimiza miaka kumi na nane. Mfano mwandishi anasema;

“…Lodwaa akaagiza kuwa wakati wote, yule mtoto alelewe ndani ya manyata. Kila wakati kulikuwa na mtu wa kumuangalia. Si mchana si usiku. Mtoto akaendelea kukua. Siku zikapita. Majuma yakapita. Miezi ikapita na miaka pia ikapita. Mwaka wa kumi na nane ukakaribia. Mwaka ambao kama Tumaini angeufikia tu basi, hangekufa hadi awe kikongwe…(UK 93).”

Vilevile mwandishi ameonesha wahusika wanafunzi wakiwa na hofu ya kifo baada ya dereva kuendesha gari kwa kasi bila kujali usalama wao. Mfano mwandishi anasema;

“…Dereva aliendesha gari kwa hasira bila ya kujali usalama. Waliosali walisali na waliotambika walitambika. Baada ya muda wakaanza kupiga kelele, punguza mwendo unatuua! Jamani unatuua! Dereva ndio kwanza akazidi kuchochea moto…(UK 183).”

Hivyo hata katika jamii nyingi za Kiafrika za leo, watu wengi wana hofu juu ya uhai na kifo, hasa pale mtu anapoumwa humwombea dua ili aweze kupona.

Kwa ujumla Placide, Temples ametoa mchango mkubwa sana juu ya Falsafa ya Kiafrika, kwani alifanya uchunguzi na kubaini kuwa Waafrika wana falsafa yao. Mawazo yake yana uhalisia katika jamii ya Waafrika wa leo. Pia yamepelekea kuibuka kwa Wanafalsafa wengine wanoizungumzia Falsafa ya Kiafrika kama vile Kwame Nkurumah, J.K. Nyerere na Kenneth Kaunda.

                                                           MAREJELEO

Mbiti, J. (1990). African Religion and Philosophy. New York: Praeger Publisher.

Odera, H. O. (1990). Trends in Contemporary African Philosophy. Nairobi: Shirikon Publishers.

Semzaba, E. (2015). Marimba ya Majaliwa. Dar es salaam: E & D Vision Publishing.

Sodipo, J. O. (1993). Foundation of African Philosophy. Ibadan: Ibadan University Press.

Temples, P. (1959). “The Bantu Philosophy”. Paris: Presence Africane.