DHAMIRA ZA NGOMEZI NA NGANO NA UMUHIMU WAKE KATIKA JAMII

Kwa kuanza na dhana ya dhamira imefasiliwa na wataalamu mbalimbali kama vile; Sengo (2009) anasema dhamira ni sehemu ya maudhui na maudhui ni yale yasemwayo na kazi ya fasihi. Ubora wa fasili hii ni kuwa mtaalamu huyu ameonyesha moja kwa moja kuwa dhamira ni miongoni mwa kipengele ambacho kinapatikana katika upande wa maudhui ambapo kutokana na hali hii humrahisishia msomaji moja kwa moja katika usomaji wake. Udhaifu wa fasili hii ni kwamba mwandishi ameeleza fasili hii kwa majumui baada ya kujikita moja kwa moja katika kipengele cha dhamira.

 BAKIZA (2010), wanaeleza kuwa dhamira ni jambo linalozungumzwa katika kazi ya fasihi. Ubora wa fasili hii ni kwamba wamezingita lengo au jambo ambalo mwandishi amekusudia kulizungumzia katika kazi yake. Udhaifu hawajaelezea kuwa dhamira zipo upande gani yaani upande wa fani au maudhui.

 Hivyo basi dhamira ni wazo kuu au mawazo mbalimbali yanayojitokeza katika kazi ya fasihi na huwa sehemu tu ya maudhui, aghalabu dhamira kuu ndio hujenga kiini cha kazi ya fasihi. Dhamira zimegawanyika katika makundi makuuu mawili dhamira kuu na dhamira ndogo ndogo.

Dhana ya ngomezi imefasiliwa na wataalama mbalimbali kama vile, Mng’aruthi (2008) anafasili ngomezi kuwa ni kitengo cha maigizo ambapo ngoma hutumika kuwasilisha ujumbe. Anaendelea kufafanua kuwa asili yake ni utamaduni wa kiafrika kabla ya majilio ya wakoloni na miaka michahe baadae. Ubora wa fasili hii ni kuwa mwandishi ameeleza asili ya ngomezi ni utamaduni wa waafrika wenyewe. Udhaifu wa fasili hii ni kwamba ameiweka ngomezi kwenye kitengo cha maigizo wakati ngomezi ni utanzu unaojitegemea.

 Mulokozi (2017), anaeleza kuwa ngomezi ni midundo fulani ya ngoma ambayo huwakilisha kauli fulani katika lugha ya kabila hilo, anaendelea kueleza kwamba mara nyingi kauli hizo huwa ni za kishairi au za mafumbo. Mulokozi akimnukuu Nketia (1963) anasema kuna namna tatu za upigaji ngoma ambazo ni upigaji wa kalima, upigaji wa uashiriaji na upigaji wa uchezaji. Ubora wa fasili hii ni kwamba, Mulokozi amezingatia suala la kutofautisha utamaduni wa kabila moja na lingine kupitia midundo ya ngoma kwani midundo hiyo hutofautiana baina ya kabila moja na kabila lingine. Fasili hii inaudhaifu kwani haijaleza asili ya ngomezi.

Kwa ujumla ngomezi ni utanzu ambao hutumia ngoma ili kufikisha ujumbe au kupashana habari miongoni mwas jamii inayohusika midundo fulani ya ngoma huwakilisha kauli fulani katika lugha ya kabila hilo na mara nyingi kauli hizo huwa ni za kishairi au kimafumbo. Ngomezi inasifa mbalimbali kama vile; hutumia midundo mbalimbali ya ngoma kufikisha ujumbe fulani, huhitaji mtaalamu wa ngoma, maana ya midundo mbalimbali hubadilika kutoka jamii moja hadi nyingine hivyo basi ni vigumu kwa jamii adui kutambua ujumbe wake.   

Vilevile ngano imefasiliwa na wataalam mbalimbali kama vile; Njogu na Chimerah (1999) wanaeleza kuwa ngano ni hadithi zinazotoa mifano kadha wa kadha ya maisha ya binadamu na matatizo anayokumbana nayo ulimwenguni. Ubora wa fasili hii ni kwamba imezingatia mifano halisi ya mambo ambayo binadamu anakumbana nayo kwenye ulimwengu. Lakini pia fasili hii inaudhaifu kwani haijazingatia baadhi ya vipengele muhimu vya ngano kama vile wahusika, lugha, dhamira na ujummbe

Wamitila (2003) anafasili ngano kuwa ni hadithi za kimapokeo ambazo hutumia wahusika wa aina mbalimbali wakiwemo wanyama miti, au watu kusimulia tukio au kisa fulani chenye mafunzo, anaendelea kueleza kuwa neno ngano hutumiwa katika jamii zetu kwa maana pana sana kiasi kwamba aina nyingine ya simulizi au hadithi zinaweza kujumuishwa kwenye kundi pana la ngano. Ubora wa fasili hii ni kwamba Wamitila amezingatia vipengele muhimu vya ngano kama vile wahusika na ujumbe, udhaifu wa fasili hii ni kwamba hajaeleza maana pana inayotumiwa kwenye ngano ni ipi? Hivyo inakuwa ni vigumu kuielewa fasili hii moja kwa moja.

Kwa ujumla ngano ni hadithi ya kimapokeo itumiayo wahusika kama wanyama, mazimwi, miti na watu kuelezea au kuonya kuhusu maisha. Ngano inavipera mbalimbali kama ifuatavyo; Istiara ni hadithi zenye maana kuu mbili, yaani maana ya wazi na maana fiche. Maana wazi huwakilisha maana iliyofichika, ambayo ili ieleweke inahitaji ufahamu wamuktadha wa hadithi yenyewe. Kipera kingine ni kisasuli, ni kipera cha ngano chenye kusimulia kuhusu chimbuko au asili ya jambo fulani. Kipera kingine ni khurafa, hii ni ngano inayotumia wahusika wasiokuwa binadamu hasa wanyama, mazimwi na mimea ili kuwasilisha matukio na ujumbe wake. Kipera kingine ni mbazi hizi ni hadithi fupi yenye mafunzo itolewayo wakati wa maongezi au wakati wa kumkanya mtu. Ngano inasifa mbalimbali kama vile; huwa na mianzo maalumu miongoni mwa mianzo hiyo ni kama

                                  paukwa……….. pakawa,

                                           hadithi….. hadithi.

 Huwa na miisho maalum kama vile hadithi yangu inaishia hapa na

                                               wakaishi kwa raha na mstarehe.

Huwa na funzo fulani ambalo hutajwa mwishoni mwa ngano au hadithi husika. Husimuliwa kwa lugha ya kinathari, hutumia mbinu nyingine za fasihi simulizi kama vile nyimbo, methali, vitendawili na misemo. Huwa na wahusika mbalimbali kama vile binadamu, wanyama, mazimwi, na maumbile. Huwa na muundo wa moja kwa moja na masimulizi yake huwa ni ya wakati uliopita.

Baada ya kufafanua dhana muhimu za kwenye swali letu zifuatazo ni dhamira za ngano na ngomezi na nafasi yake katika jamii. Kwa kuanza na dhamira za ngano na nafasi yake katika jamii tumejadili kama ifuatavyo;

Ngano hubeba dhamira ya wema kuushinda ubaya, dhamira hii inapatikana katika ngano nyingi za Kiswahili. Mulokozi (2017) anashadidia kuwa mara nyingi ngano kwa kupitia kipera cha khurafa huwa na pande mbili upande wa wema na upande wa uovu. Anaendelea kusema kuwa mhusika mkuu wa kila upande huwakilisha tabia fulani inayopatikana katika jamii vivyo hivyo ngano huwa ni kielelezo cha ubaya au uzuri wa tabia hiyo. Mara nyingi wanyama wenye nguvu ndio huwaonea wanyama wasio na nguvu, hatimaye wanyama wanaoonewa hushinda na wenye nguvu hushindwa. Mathalani katika ngano ifuatayo;

Sungra na Fisi

Paukwa ………….. pakawa.

Hapo zamani za kale, Sungura na Fisi walikuwa marafiki walioshibana kwelikweli walipendana hata wakaamua kujenga kibanda ambacho wao walikiita nyumba na wakaishi humo pamoja. Siku moja Tembo alitembelea maeneo yao hakukuwa na dalili ya amani kutembelewa na tembo kwani alipofika tu alipiga teke kibanda chao nacho kikakatika kwa kuvunjika vipande vipande.

Fisi alijaribu kumzuia tembo asiendelee kufanya uharibifu zaidi loo! Aliambulia kuvunjwa mbavu mbili za kushoto Sungura alijaribu kuhoji kwanini Tembo alimvunja mbavu Fisi basi Tembo aliporidhishwa na fujo zake kwa mwendo wa maringo akaondoka. Sungura na Fisi walijizoazoa na kujiganga.

Baada ya siku tatu walikijenga kibanda chao. Safari hii walitumia mbao imara kutoka msitu wa mukula. Fahari ya macho kibanda kilipendeza ikavutia viumbe wote msituni ili kuepusha kuvamiwa na tembo walitegesha utelezi katika njia ya kuja kwao. Tembo alipata taarifa za mtego huo hivyo hakuthubutu tena kuwafuata.

Sungura na fisi wakaishi raha mstarehe.

Hivyo basi katika ngano tajwa inathibitisha wema unavyoushinda ubaya kwa kupitia wahusika Sungura na Fisi ambao ni wema na mhusika Tembo ambaye ni si mwema. Katika jamii suala la wema kushinda ubaya linanafasi kubwa kwani tunaona suala la wema lnafaida na jinsi watu wanavyotenda wema wanawafundisha watu ambao wanatenda mabaya kuacha tabia hizo kwani hazina faida yoyote.  

Ngano hubeba dhamira ya umoja na ushirikiano, Mulokozi (2017) anafafanua hilo kwa kueleza kuwa khurafa hutumia wahusika wasiokuwa binadamu ili kuwasilisha matukio au ujumbe wake. Hivyo tunaona kuwa wahusika hao wasiokuwa binadamu mfano wanyama hushirikiana kufanya mambo mbalimbali yenye manufaa kwao. Pia kwa upande wa kipera cha mbazi ambacho hubeba suala la umoja na ushirikiano miongoni mwa wanajamii. Mathalani pale ambapo masimulizi yanatolewa kwa wanajamii na watu wenye umri mkubwa, wanapotoa maonyo kwa jamii husika hasa wakati wa jioni. Mfano wa ngano hiyo ni kama ifuatavyo:

Mama na ndege

Hapo kale palikuwa na mwanamke mmoja ambaye alikuwa hazai alitafuta kila njia ya kufanikiwa siku moja wakati akiwa porini alikutana na ndege, ndege yule akamuuliza ewe mama unakosa gani? Hata kuja kukata kuni peke yako mama akamweleza ndege ya kwamba hakukuwa na kosa lolote ila shida yake ilikuwa mtoto – angefurahi kama ndege angeweza kumpa maarifa ya kupata mtoto.

Ndege huyo akamsikitikia sana mama huyo naye akajitolea kumsaidia ili apate mtoto alimpa dawa akameza. Ndege akamwambia mama huyo ya kwamba atazaa msichana na akampa onyo ya kwamba hata siku moja msichana huyo asije akafika kwenye pori la Matindiringoma. Mama akaenda zake nyumbani baada ya muda si mrefu alijifunga na baadae akajifungua mtoto wa kike. Alimlea mtoto huyo hadi akawa mkubwa akafikia umri wa kuolewa. Siku zote mama yake alimkanya sana mtoto wake asije akathubutu kwenda poli la Matiringoma. Mtoto aliyashika sana maneno ya mama yake.

Katika hadithi hii suala la umoja na ushirikiano linajidhihirisha pale ambapo ndege anampa dawa mama ambayo imemsaidia kupata mtoto. Hivyo basi dhamira hii ina dhima kubwa katika jamii kwani huonya jamiii au wanajamii wanaopatikana katika maeneo hayo waendane na tamaduni ambazo zinakubalika vilevile zinapatikana katika jamii husika.  

Ngano hubeba dhamira ya maadili, Mastin (2008) anasema kuwa katika jamii kuna miongozo ambayo huiongoza jamii kuhusu lipi la kufanya na lipi si la kufanya. Anaendelea kusema mwenendo wa mtu katika jamii ni lazima ufuate yale mambo yanayokubalika katika jamii. Dhamira hii imejitokeza katika kipera cha mbazi kwani kipera hiki husisitiza kuonya jamii kwa kutumia methali mathalani katika mfano wa mbazi ifuatayo;

Asiyesikia la mkuu huvunjika guu

 Mzee mwinyi alimshauri kijana wake Hamidu asiwe na tamaa kwa kutamani vya watu. Siku zote alimuusia ya kwamba, tamaa ni mbaya na mwisho wake ni majuto. Ilitokea siku moja, Hamidu akamuaga baba yake juu ya safari yake ya kwenda kijiji jirani. Baba yake alimuuliza mwanae. Ni nini alitaka kwenda kufanya huko Hamidu alijibu kulikuwa na sherehe ya rafiki yake ambaye angepata jiko siku tatu zijazo.

Mzee Mwinyi alimruhusu Hamidu aende katika sherhe lakini akamkumbusha kuwa asitamani cha watu. Naye Hamidu alikubali na kuondoka zake kumbe Hamidu alidanganya, hakwenda katika sherehe bali aliungana na marafiki zake wanne wakaenda mjini kwa lengo la kuvamia duka la mpemba mmoja aliyependwa na watu kwa sababu ya ukarimu wake walifika mjini wakapanga mkakati. Kisha wakapanga mkakati kisha wakavamia katika duka usiku wa manane wakiendelea kupora mali, wapiti njia walishtuka kuona hali isiyo kuwa ya kawaida katika duka lile. Hatimaye waligundua uwapo wa wezi ndipo wakapiga kelele watu walijaa Hamidu na wenzake walipigwa sana. Isingekuwa uwapo wa askari wa doria usiku ule, Hamidu na wenzake wangeuawa. Wakiendelea kuvuja damu walichukuliwa mpaka kituo kidogo cha polisi. Askari mmoja alimsogelea Hamidu na kumwambia, wewe ni kijana mdogo sana. Bil shaka hukusikiliza ushauri wa wazazi wako, siku zote, “Asiyesikia la mkuu huvunjika guu”

Hivyo basi dhamira hii inamchango mkubwa katika jamii kwani husaidia kurekebisha au kufunza jamii juu ya mambo mbalimbali ambayo yanakubalika katika jamii zao. Mathalani kwa kupitia hadithi hizi watoto hujifunza maadili mema kupitia wahusika ambao hupatikana katika hadithi husika.

Ngano hubeba dhamira ya malezi, Samweli (2015) anaeleza kuwa dhamira ya malezi inajitokeza kwenye ngano mbalimbali zilizokusudiwa kuhimiza malezi bora kwa watoto katika ngano hizo zinasisitiza kuwa mtoto anapaswa kupewa malezi mema kwani akisha kuwa mtu mzima itakuwa vigumu kumrekebisha. Aidha zinasisitiza mtoto asiye lelewa vizuri dunia itamfundisha kwa kumpa adhabu mbalimbali kwa kufanya matendo yake maovu, anafafanua kuwa katika jamii za kiafrika malezi ni jambo lililopewa kipaumbele sana na lilikuwa jukumu la wazazi na jamii nzima. Suala la malezi hujidhihirisha katika vipera mbalimbali vya ngano mathalani kipera cha mbazi kifuatacho:

                                                     Asiye sikia la mkuu huvunjia guu.

Hapo zamani za kale paliondokea mtu na mkewe. Watu hawa walikaa kwa muda mrefu bila kupata mtoto. Wakashauriana kwenda kwa mganga ili awapatie mtoto walipofika kwa mganga akawaambia watoe mbuzi wawili na kuku mmoja mweupe wakatoa. Yule mganga baada kupata hivyo vitu akafinyanga udongo akaupulizia madawa yake na kuunuizia, alipomaliza kufanya hivyo akawapa masharti wale wazee kuwa mtoto watakaye mzaa mwiko wake ni kunyeshewa mvua. Basi siku si nyingi yule mke akashika mimba akazaa mtoto. Yule mtoto akakua kama kawaida ya mtoto maranyingi alikuwa akienda kucheza na wenzake. Wazazi wake walimuonya kuwa asicheze kwenye mvua. Siku moja alienda kucheza na wenzake mbali sana kufika kule mawingu yakatanda yeye kuona vile akawaaga wenzake ili awahi kufika nyumbani wenzake wakamwabia kuwa kama akiwaacha watampiga basi yule mtoto ikabidi asiondoke kwani atapigwa na wenzake wakati akisubiri mawingu yakazidi. Mwishowe wakaamua kurudi nyumbani mama yake kuona hivyo kule nyumbani akaanza kuimba.

Mama: wewe katope ogopa hiyo mvua

Mtoto:  ninakuja mama, ninakuja.

Wakati huo wote mvua ilikuwa ikinyesha sana mwishowe yule mtoto akaanza kumong’onyoka kwanza mkono ulidondoka wakati anakimbia kabla hajafika mbali mguu ulikatika pia, kufika mlangoni mwili wote ulipolonyoka na akafa hapohapo. Wazazi wakabaki katika hali ileile ya zamani. Yale masharti aliyowapa hawakuyafuata.

Dhamira ya malezi inadhima kubwa katika jamii kwani husaidia kuwalea watoto katika misingi inayofaa na inayokubalika katika jamii.

Ngano hubeba dhamira ya mapenzi, suala la hili linajitokeza katika ngano mbalimbali mathalani katika kipera cha khurafa ambacho hutumia wahusika wanyama kuelezea mapenzi ya dhati na mapenzi yasiyo ya dhati pia kipera cha kisasuli  kinaonyesha mapenzi ya dhati na mapenzi yasiyo ya dhati kupita asili ya maumbile ya wanyama mbalimbali kama vile chanzo cha jongoo kuwa na miguu mingi, chanzo cha nyoka kutokuwa na miguu ambapo hadithi hizo huonyesha jinsi m mapenzi ya dhati kwa mwenzake na kumshawisihi afanye jambo flani ambalo  hupelekea mwenzake kupata madhara. Vilevile mapenzi ya dhati yanajitokeza pale ambapo wanyama wanashirikiana katika mambo mbalimbali. Mathalani katika kisasuli cha Mbuzi kuwa na mkia mfupi ambacho kimesimuliwa kama ifuatavyo;

Hapo zamani za kale mbuzi na kondoo walikuwa marafiki waliishi pamoja katika nyumba yao iliyokuwa pembezoni kidogo ya mji. Walipendana na walishirikiana kazi mbalimbali mbuzi alikua na mkia mrefu kama wa ng’ombe. Aliupenda mkia wake kwasababu ulimsaidia kufukuza nzi na wadudu wengine wasumbufu kondoo alikuwa na mkai mnene ulionona mafuta. Kila walipotaka kupika wali kondoo aliweka sufuria juu ya moto, sufuria ikipata moto, anaweka mkia wake na kutoa mafuta wakapata kupikia.

Mbuzi hakufurahia kuona kuwa rafiki yake kila siku ndiye anayetoa mafuta akaamua kumsaidia. Siku hiyo, mbuzi aliweka sufuria juu ya moto, sufuria lilipopata moto na kuwa jekundu mbuzi aliweka mkia wale loo! Mkia ulinasa hapohapo mbuzi akakimbia kuelekea mtoni ambako alitumbukia ndani ya maji na kufanikiwa kuuzima moto ule hatahivyo, mkia wa mbuzi uliungua vibaya na kufanya kibaki kipande kidogo kama tukionacho leo.

Hiyo ndiyo sababu ya mbuzi kuwa na mkia mfupi.

Dhamira ya mapenzi ina dhima kubwa katika jamii kwani huwaasa wanajamii waishi kwa upendo na kushauriana mambo mazuri ambayo yanamanufaa kwa jamii yao.

Fauka ya dhamira za ngano na dhima zake katika jamii, zifuatazo ni dhamira za ngomezi na dhima zake katika jamii ya leo.

Ngomezi hubeba dhamira ya umoja na ushirikiano, hii ni dhamira ambayo inajidhihirisha kupitia midundo ya ngoma za makabila mbalimbali. Mulokozi na Kahigi (1979) wanasema kuwa kutoka awali waafrika walikuwa na umoja, waliishi kwa kushirikiana na hata kufanya kazi pamoja kwa umoja. Wanaendelea kusema kuwa umoja ulijidhihirisha kwa kupitia ngoma, kazi na mikutano ya vijiji. Kwa hiyo kwa kupitia ngomezi au fasihi ya ngoma wanajamii wamekuwa wakishirikiana katika mambo mbalimbali. Mathalani katika upigaji wa uashiriaji wanajamii wamekuwa wakishirikiana katika shughuli mbalimbali kutokana na uashiriaji fulani ambao unawasilishwa kwa kupitia ngoma au fasihi ya ngoma dhamira hii inajidhihirisaha katika midundo ya ngoma ya kabila la wabena inayoitwa mtuli hupigwa kwa lengo la kuwaita watu wajumuike pamoja kwenye sherehe mbalimbali kama harusi, kuzaliwa kwa mtoto, mtoto kuota meno na sherehe nyinginezo. Hivyobasi dhamira hii inadhima kubwa katika jamii kwani husaidia kukamilisha mambo mbalimbali kwa wakati maalumu.

Dhamira ya vita, Mng’aruthi (2008) anashadidia hoja hii kwa kueleza kuwa, kupitia ngoma au ngomezi tunapata dhamira ya vita ambapo midundo mbalimbali ya ngoma huashiria kuanza au kuisha kwa vita. Mdundo wa kuanza vita hutofatiana na mdundo wa kumaliza vita ili kuondoa utatanishi. Hivyo basi kwa kupitia ngomezi watu wa jamii fulani wanapovamiwa wakisikia midundo ya aina ya kuanza kwa vita hujitahadharisha kwa lengo la kupambana na adui, vivyo hivyo wakisikia midundo ya kuisha kwa vita huendelea na shughuli zao. Mathalani katika mfano wa ngoma ya vita kutoka kwa wa Akan wa huko Ghana ambao umetafsiriwa na Mulokozi (2017) kama ifuatavyo:

                                                               Walinzi imara kama chuma moto umezao mataifa

                                                              Fimbo ya chuma iliyopingika

                                                              Tumeichupa bahari

                                                             Je tutashindwa na wangwa?

                                                            Je moto uwapo mkubwa utaizidi bahari

                                                           Njooni walinzi njooni walinzi. Dhamira hii inadhima kubwa kwa jamii ya sasa kwani kuwataarifu wanajamii kujitahadharisha juu ya vita hiyo.

Ngomezi hubeba dhamira ya uongozi, midundo ya ngoma mbalimbali ambazo hupigwa kwenye makabila mbalimbali yanayopatikana Afrika huwa na dhamira ya kuashiria kuwa kiongozi wa jamii hiyo au mfalme anasimikwa, hivyo wanajamii huwasili eneo hilo kwa lengo la kushuhudia namna kiongozi huyo anavyosimikwa au kuwasili kwa kiongozi wa kabila lingine kwenye jamii yao. Mfano katika jamii ya wabena hutumia midundo ya ngoma inayoitwa mtuli kutoa taarifa za uongozi. Dhamira hii inanafasi kubwa katika jamii kwani kwa kupitia midundo ya ngoma huwaarifu wanajamii kuhusu mambo ambayo yanatendeka katika jamii husika.

Dhamira ya kutunza na kurithisha amali za jamii, Katika jamii mbalimbali za Afrika watu huweza kutunza na kurithisha amali za jamii kupitia midundo mbalimbali ya ngoma zinazoendana na utamaduni wao, Mng’aruthi (2008) anashadadia jambo hili kwa kutolea mfano wa midundo ya ngoma kutoka katika kabila la Wajaluo ambayo hupigwa kwa lengo la kuwaondoa mashetani kati yao.  Pia anaeleza kuwa waswahili huamini kuwa mashetani wapo na huwakumbuka watu, jambo hili litokeapo ngoma flani huchezwa kwa midundo ya kipekee ambayo huwasiliana na mashetani hao. Anatolea mifano ya midundo ya ngoma ambazo hutumika kupinga mashetani kama vile kisokota, kaputa, kibwengo, kitimiri na kumba. Dhamira hii inanafasi kubwa katika jamii kwani husaidia kukuza mila na desturi za jamii mbalimbali, midundo ngoma hizo hurithishwa kutoka kizazi kimoja hadi kingine.

Kwa ujumla ngomezi na ngano hupatikana katika jamii mbalimbali za kiafrika na zina dhima mbalimbali ambazo husaidia kuijenga na kuiimarisha jamii katika misingi inayofaa kwani kupitia ngomezi na ngano jamii huweza kupata mafunzo ambayo yan tija kwa vizazi vya sasa na vizazi vijavyo.

MAREJELEO.

BAKIZA (2010). Kamusi ya Kiswahili Fasasha. Oxford University Press East Africa Limited

                                Kenya.

Mastin, L. (2008). A Cultural Journey through the English Lexicon. Harvard: Havard University

                                  Press.

Mng’aruthi, K.T. (2008). Fasihi simulizi na Utamaduni. Nairobi: Jomo Kenyatta Foundation.

Mulokozi, M. M. (1989). Tanzu za Fasihi Simulizi MULIKA 21:1-24. Dar es Salaam: TUKI.

Mulokozi, M. M. (2017). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam: TUKI.

Njogu, K. na Chimerah, R. (1999), Ufundishaji wa Fasihi Nadharia na Mbinu. Jomo Kenyatta:

                                                                    Foundation Nairobi, Kenya.

Samwel, M. (2015). Umahiri katika Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam: Mevel Publisher.

Sengo, T. Y. S. M. (2009). Sengo na Fasihi za Kinchi. Dar es salaam: AERA Kisahili Researcher

                                              Product

Wamitila, K. W.  (2003), Kamusi ya Fasihi na Nadharia. Focus Publications Ltd.