SIFA MAJUMUI ZA LUGHA KATIKA FONOLOJIA

Massamba na wenzake (1999:1) wanasema lugha ni mfumo wa sauti zenye kubeba maana na ambazo hutumiwa na jamii fulani ya watu kwa madhumuni ya mawasiliano kati yao.

Massamba (2004:45) anafasili lugha kuwa ni mfumo wa sauti za nasibu ambazo zimebuniwa na jamii kwa madhumuni ya mawasiliano kati yao. Fasili hii imejikita katika kufasili lugha kama sauti za nasibu ambazo hakuna uhusiano wa moja kwa moja kati ya kitaja na kitajwa vilevile imejikita katika sauti na kusahau ishara kama njia ya mawasiliano.

Massamba na wenzake (1999) wanakubalina kuwa lugha ni mfumo wa sauti za nasibu ambazo hutumiwa na jamii kwa madhumuni ya mawasiliano kati yao. Wana maana kuwa kwa uasili binadamu hazaliwi na lugha bali huikuta katika jamii.

Kwa ujumla lugha ni mfumo wa sauti za nasibu na ishara zilizokubaliwa na watu zitumike katika mawasiliano. Vilevile fonolojia imefasiliwa na wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo:

Massamba (2012:32) anafasili fonolojia kuwa ni tawi la isimu linalojishughulisha na kuchunguza mifumo ya lugha mbalimbali za binadamu anaendelea kufafanua kuwa kila lugha ya binadamu ina mfumo wake wa sauti ambao huongoza ujenzi wa maneno ya lugha hiyo. Hivyo amejikita katika muundo na kazi ya sauti za lugha katika lugha mbalimbaliza binadam.

Massamba na wenzake (1999) wanaeleza kuwa fonolojia ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchunguzi, uchambuzi na uanishaji wa sauti pambanuzi ambazo hutumika katika mifumo mbalimbali ya sauti za lugha za binadamu.

Obuchi na Mukhwana (2015:73) wanafasili fonolojia ni kitendo kimojawapo cha muundo wa lugha ambacho hushughulika na uchambuzi wa mfumo wa sauti zinazotumika katika lugha fulani.

Kwa ujumla fonolojia ni tawi la isimu linalojishughulisha na ujifunzaji wa mfumo wa sauti za lugha maalumu. Yaani huangalia jinsi sauti zinavyotumika katika maneno ya lugha maalumu ili kuleta maana.

Massamba (2012:13) ameeleza sifa majumui za lugha kuwa ni sifa fulani ambazo zinaelekea kuchangiwa na lugha zote asilia. Zifuatazo ni sifa majumui za lugha katika fonolojia.

Sifa majumui halisia za lugha, Massamba (2012:12) anaeleza kwamba ni zile sifa za kiisimu ambazo ni za kawaida katika lugha zote za binadamu. Katika kila lugha kunakua na sifa ambazo zinapatikana katika lugha zote za asili. Mathalani lugha zote za binadamu huwa na irabu katika orodha za sauti zake, mfano lugha ya Kiswahili na Kiingereza zina irabu tano ambazo ni a, e, i, o na u wakati 

Mulokozi (2014) anasema Kiarabu kina jumla ya irabu tatu ambazo ni a, i, na u. Katika sifa hii kinachozingatiwa sio idadi ya irabu bali uwepo wa irabu.

Vilevile katika lugha zote huwa na utaratibu wa kuwa na irabu na konsonanti katika kuunda silabi japo idadi ya konsonanti au irabu huweza kutofautiana kati ya lugha moja hadi nyingine kama vile Kiswahili ambacho kina konsonanti 24 wakati Kiarabu kina konsonanti 28 wakati Kiswahili kina irabu tano na Kiarabu kina tatu. Bila kujali tofauti hizo za idadi ya konsonti na irabu, hoja ya msingi ni kuwekwa pamoja kwa konsonanti na irabu katika kuunda silabi ya lugha nyingi duniani.

Sifa majumui za lugha pana, Massamba (2012:13) anaeleza kuwa ni zile sifa ambazo zinapatikana katika lugha nyingi ingawa si zote. Mfano lugha nyingi za binadamu huwa na irabu tano kama Kiswahili wakati lugha nyingine huwa na irabu saba au zaidi na kuna lugha zenye irabu tatu tu kama Kiarabu.

Vilevile katika lugha nyingi duniani kunakuwepo na sauti yenye sifa fulani ambayo huashiria uwepo wa sauti nyenziye yenye kupingana na sifa hiyo.

                                                                Mfano; Sauti /g/ ambayo ni ghuna na /k/ ambayo si ghuna

                                                                            Sauti /ng/ ambayo ni ghuna na /y/ ambayo si ghuna

Maelezo haya ya kufanana kwa sifa nyingi za lugha zinatokana na ukweli kuwa sauti zote za binadamu zinachotwa katika bohari moja la sauti.

Vilevile Chomi (2003) anasema kukosekana kwa sauti kama /ny/ katika lugha kama Kiingereza kumesababisha wazungumzaji wa lugha hiyo kukutana na changamoto ya kuzungumza maneno yenye sauti hiyo wanapojifunza Kiswahili ambapo hutumia sauti /n/.

                                                                  

                                                                  Mfano; nyoka (nioka)

                                                                               nyanya (niana)

Anachokimaanisha Chomi ni kwamba, ni vigumu kwa mzungumzaji ambaye si mzawa wa lugha mahsusi kuwa mahiri katika lugha fulani, sifa hii ipo katika lugha nyingi ulimwenguni.

Sifa majumui tabirifu, sifa hii huelezea kutabiri uwepo wa sifa fulani kutokana na uwepo wa sifa nyingine kwa kutabiri tu. Mfano, toni ambayo imefasiliwa na Mgullu (1999:37) kuwa ni kiwango cha kidatu pamoja na mabadiliko yake ambayo wakati mtu anapotamka silabi au maneno kwa kawaida tukishagundua kwamba lugha fulani ina toni juu na hubadili maana ya umbo linalohusika tutabashiri kwamba lugha hiyo pia ina toni chini. Katika hali hii lugha inaweza kuwa na sauti fulani kutokana na kuwepo kwa sauti nyenzie ambayo ni ya msingi au ambapo unaweza kutabiri kuwapo kwa toni nyingine kutokana na toni fulani iliyopo.

Vilevile Chomi (ameshatajwa) ameeleza uwepo wa sauti ghuna (+ghuna) katika lugha fulani hufanya watu kutabiri na kukisia kuwa kuna sauti inayofanana na hiyo ambayo si ghuna (-ghuna).    

                                                    Mfano ; sauti ny (+ghuna) n (-ghuna)

                                                                  sauti g (+ghuna) k (-ghuna)

                                                                  sauti p (-ghuna) b (+ghuna)

Ni dhahiri kuwa sifa tabirifu zinajikita katika zile sifa ambazo zipo wazi katika upande mmoja na kuhisi uwepo wa upande wa pili wa sifa hiyo kama pande mbili za sarafu.

Kwa kuhitimisha tunaweza kusema kuwa fonolojia kama taaluma inayoshughulika na mpangilio wa sauti za lugha mahsusi inaonyesha wazi kuwa kuna lugha nyingi zilizo na fonolojia inayofanana hata kama kuna tofauti ndogondogo ya sauti maadamu zinatoka katika bohari moja ya lugha. Kwa kuwa  kujifunza lugha mbalimbali hasa katika kufahamu namna ya kutumia maana ya sauti za katika lugha ya binadamu kunategemea taaluma ya Fonolojia, basi taaluma ya fonolojia  ni ya muhimu sana katika kujifunza lugha na haina budi kutiliwa mkazo.

                                                               MAREJELEO.

Chomi, E. W. (2003) Fonetiki Matamshi ya Kiswahili. Sebha: Chuo Kikuu cha Libya.

Massamba, D. (1990) Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha Dar es Salaam. TUKI-UNESCO-SIDA.

Massamba, D. P.B. na Wenzake (1999) Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu: Sekondari na Vyuo.  

                                 Dar es Salaam. TUKI.

Mgullu, R.S. (1999) Mtalaa wa Isimu, Fonetiki na Fonolojia ya Lugha ya Kiswahili.

                                 Nairobi.Longhorn Publishers.

Massamba D.P.B. na Wenzake (2004) Fonolojia ya Kiswahili Sanifu. Sekondari na Vyuo.Dar es

                               Salaam: TUKI.

Massamba, D. P.B. (2012) Misingi ya Fonolojia. Dar es Salaam. TATAKI.

Mulokozi M.M. (2014) Utangulizi wa Uchapishaji Kwa Kiswahili: Historia ya Uchapishaji. Dar   

                              es Salaam: TUKI

Obuchi, M.O, na Mukhwana A. (2015) Muundo wa Kiswahili. Ngazi na Vipengele. Nairobi The

                               Jomo Kenyatta Foundation.