FASIHI YA WATOTO NA MBINU YA UFARAGUZI

kazi hii tumeigawa katika sehemu kuu nne ambazo ni utangulizi, kiini cha swali, hitimisho pamoja na orodha ya vitabu tulivyotumia kukamilisha kazi hii. Katika utangulizi tumeeleza dhana msingi ambazo zimejitokeza  ambazo ni fasihi ya watoto na ufaraguzi katika kiini tumetoa hoja madhubuti zinazoshadadia kuwa bila mbinu ya ufaraguzi utunzi na uwasilishaji wa fasihi ya watoto hautowezekana kabisa. Na mwisho tumetoa hitimisho maridhawa pamoja na orodha ya vitabu vilivyotumika kukamilisha kazi hii.

Dhana ya ufaraguzi wamitila (2003) anaeleza kuwa ni tendo la kutafuta au kuchukua kitu kilicho ili kukifanya kichukue nafasi ya kingine ambacho hakiwezi kupatikana. Tukiingalia fasili hii na kiihusisha na muktadha wa fashi wa watoto tunaona kuwa katika utunzi na uwasilishaji wa fasihi ya watoto fanani hutumia akili yake kubadilika kuendana na mazingira ili aweze kukidhi mahitaji hadhira yake.

Kwa ujumla tunasema ufaraguzi ni ule ufundi wa papo kwa papo ambao mtunzi na mwasilishaji wa kazi ya fasihi ya watoto hutumia, ambao hulenga kuibua hisia na kuburudisha   hadhira husika ili iweze kunufaika na kazi hiyo mfano kuchanganya nyimbo katika masimulizi ya hadithi pia kumia picha na maandishi makubwa katika uandishi wa vitabu vya fasihi ya watoto.

Bakize (2002), Fasihi ya watoto ni fasihi inayotungwa ama na watu wazima au watoto wenyewe yenye kutumia lugha na kukusudiwa kusomwa au kutendwa na watoto. Wamitila (2013), anaeleza kuwa Fasihi ya watoto ni fasihi inayoandikwa kwaajili ya watoto.

Lymo (2014), Fasihi ya watoto ni dhana inayotumika  kumaanisha kazi za  kifasihi ambazo zimetungwa kwaajili ya kusomwa na utendwa  na watoto, kazi hizi ni pamoja na kazi za fasihi simulizi kama vile nyimbo, semi na kazi za fasihi andishi kama vile riwaya, tamthilia ya ushairi.

Kwa ujumla fasihi ya watoto ni fasihi maalumu iliyoandikwa kwa ajili ya watoto na huweza kuwa hadithi, ushairi na drama. Lengo la fasihi hii ni kuburudisha na kuwaelimisha watoto. Ni kweli kuwa bila mbinu ya ufaraguzi utunzi na uwasilishaji wa kazi ya fasihi ya watoto hautowezekana kabisa kwa sababu mbinu hii inamchango mkubwa sana kwenye fasihi ya watoto. Zifuatazo ni hoja zinazodhibitisha kuwa bila mbinu ya ufaraguzi, utunzi na uwasilishaji wa kazi za fasihi ya watoto hautowezekana kabisa.

Ufaraguzi unasaidia uteuzi wa wahusika; Wahusika katika katika kazi ya fasihi ni watendaji ambapo visa vimejengwa juu yao. Katika kazi ya fasihi wahusika wanaweza kuwa binadamu, wanyama, mimea, majitu, vitu na kadhalika. Katika fasihi ya watoto huwa kuna wahusika watoto na watu wazima, wahusika hawa hupewa uhusika wao kulingana na kile alichokusudia mtunzi hivyo mtunzi huamua kutumia wahusika wa aina fulani kulingana na kile anachotaka kiwasilishwe kulingana na hadhira yake lakini pia wahusika hutegemea muktadha au mazingira ya uwasilishaji.

Mfano katika kitabu cha Watoto Wanaofanana mwandishi ametumia wahusika wanyama kama vile Sungura na Fisi katika simulizi ya Sungura na Fisi. Katika simulizi hii mwandishi amewapa wanyama hawa uwezo wa kutenda kama binadamu ambapo Sungura na Fisi walichorwa kama wazazi, walezi wanaowalea watoto wao pia walipewa uwezo wa kuzungumza. Katika simulizi ya Buibui na Sungura, mwandishi amemtumia mdudu Buibui kama mhusika ambapo alimpa uwezo wa kibinadamu ambapo anatenda mambo tofautitofauti kama vile kuoa ambapo katika hali ya kawaida hakuna mdudu anayeweza kuoa au kufunga ndoa.

Pia wahusika binadamu kutumika katika kazi ya fasihi ya watoto wahusika hao wanaweza kuwa watoto wenyewe au watu wazima.  mfano katika kitabu cha Zinderza mwandishi amemchora mhusika zindera kama mtoto, Sara kama mtu mzima ambaye alikuwa mama yake Zindera, Mpanduji, Peter nakadhalika. Hivyo basi ubunifu wa wahusika katika fasihi ya watoto husaidia kukuza umakini na hisia kwa hadhira iliyokusudiwa.

Uteuzi wa muundo katika kazi ya fasihi ya watoto; Senkoro (2011) anaeleza kuwa muundo wa kazi ya fasihi ni mpangilio na mtiririko wa visa na matukio. Pia anabainisha miundo miwili ambayo ni muundo wa moja kwa moja na muundo usiokuwa wa moja kwa moja au changamani. Muundo wa moja kwa moja ni muundo ambao hujenga visa katika mtiririko unaoeleweka yaani mwisho wa kisa kimoja huwa ni mwendelezo wa kisa kingine, lakini muundo changamani ni muundo wa kiurejeshi ambao huweza ama kumrudisha nyuma msomaji au msikilizaji au mtazamaji katika mpangilio matukio yake.

Ufaraguzi humsaidia mwandishi au msimuliaji kuteua muundo sahihi kulingana na muktadha aliopo. Katika fasihi ya watoto muundo wake huwa ni wa moja kwa moja ambapo visa na matukio hupangwa katika mtiririko unaoeleweka mfano katika kitabu cha Safari ya Prospa mwandishi ametumia muundo wa moja kwa moja kueleza visa na matukio. Mwandishi anaeleza jinsi Merisho alivyopotea katika mazingira ya kutatanisha kisha akaeleza jitihada za Prospa kumtafuta Merisho amabaye alikuwa mtoto wa dada yake hivyo hadi mwisho Prospa anafanikiwa katika safari yake.

Pia katika kitabu cha Zindera mwandishi ameeleza matukio yake moja kwa moja kuanzia Sara alipokuwa alipoolewa na Mpanduji, alivyomzaa Zindera aivyopoteana na mwanae mpaka mwisho ambapo walikutana tena na kuishi pamoja hadithi nyingine zenye muundo wa moja kwa moja ni kama vile sungura na fisi, buibui na sungura, watoto wanaofanana mwanamke asiye uliza na nyinginezo. Katika fasihi simulizi watoto husimuliana visa katika mtiririko wa moja kwa moja. Hivyo basi ubunifu wa muundo wa moja kwa moja humsaidia mtoto kuelewa kazi husika lakini humpa hamu ya kuendelea kusoma au kusikiliza ili afahamu jinsi kisa hicho kitakavyoishia na hivyo kama hadithi ililenga kuelimisha, kuburudisha, kuonya au kueleza maadili itamfikia hadhira amabaye ni mtoto kwa ufasaha zaidi.

Uteuzi wa mtindo katika kazi ya fasihi watoto; Kamusi ya Fasihi Istilahi na Nadharia (2003) wanaeleza kuwa mtindo ni dhana inayojieleza jinsi mwandishi au mtunzi anavyojieleza mwenyewe. Pia mtindo ni ukiushi, uteuzi, nyongeza, mazoea au kaida. Mtindo ndio unaotuwezesha kwa kiasi kikubwa kupata utofauti wa mwandishi mmoja na mwingine au kazi moja na nyingine. Mtindo huhusisha jinsi au namna ya kanuni katika kujenga wahusika wake, jinsi anavyoanza na kumaliza visa vyake, jinsi anavyotumia lugha, jinsi anavyowasilisha ujumbe wake kwa hadhira. Katika fasihi ya watoto waandishi na wasimuliaji hutumia mitindo tofautitofauti ili kufikisha ujumbe wake kwa hadhira.

Mifano ya mitindo hiyo ni matumizi ya nyimbo kwenye simulizi, matumizi ya picha, matumizi ya barua, majibizano katika masimulizi na kadhalika. Mfano katika kitabu cha Watoto Wanaofanana simulizi ya Sungura na Fisi ukurasa wa kwanza mwandishi ametumia picha pia katika simulizi ya Mwanamke Asiyeuliza ukurasa wa tano, Buibui na Sungura ukurasa wa sita, Wivu Unaua ukurasa wa kumi nanane. Katika fasihi ya watoto mwandishi huweza kutumia mtindo wa nyimbo kufikisha ujumbe mfano katika kitabu cha Mbawala na Nchi ya Ujinga ukurasa wa sita mwandishi ametumia wimbo.

Mama yako mkatili, nyayangunga,

Kanichimbia shimoni, ngayangunga,

Sitamsahau ngayangunga yeye anguyanguza

Mkeo mkatili, ngayangunga

Kanichimbia shimoni ngayangunga

Kanizika ni hai, ngayangunga

Sitamsahau ngayangunga yeye aguyaguza

Katika fasihi ya watoto mwandishi huweza kutumia dailojia au majibizano mfano katika kitabu Kinyume cha Matarajio katika simulizi hii mwandishi amejengga simulizi yake katika mtindo wa ushairi ambapo ndani yake kuna majibizano mfano katuka ukurasa wa kumi kuna majibizano kati ya pili na mwalimu.

Ninakusihi mwalimu

Yaishie humuhum’

Baba akiyafahamu’

.

Shule sitaendelea.

Nimekusikia pili’

Kwa hiyo yako kauli’

Ni kweli hastahili’

Siri yetu kuijua

Katika fasihi ya watoto matumizi ya picha na vielelezo humsaidia mtoto kupata taarifa ya ziada kuhusu kile kilichozungumzwa pia humsaidia mtoto kuelewa kwa sababu humsaidia kutunza kumbukumbu kwa mda mrefu tofauti na pale asingepata picha, pia humsaidia mtoto kupata moyo wa kuendelea kusoma au kusikiliza kwa makini kazi husika

.

Uteuzi wa lugha; Ufaraguzi humsaidia mwandishi na mtunzi kuteua lugha kulingana na muktadha na mazingira ambapo kazi husika ya fasihi inatendeka. Lugha ya kifasihi hutofautiana na lugha ya kawaida. Katika fasihi ya watoto lugha huwa ni rahisi ila yenye mvuto kulingana na ngazi ya watoto. Kwa mujibu wa mradi wa vitabu vya fasihi ya watoto vinaweza kugawanyika katika ngazi tatu ambapo ngazi ya kwanza inajumuisha darasa la kwanza na la pili’ ngazi ya pili ni darasa la tatu na la nne na ngazi ya tatu ni darasa la tano, sita na saba. Kahigi (1997) anaeleza kuwa kitabu cha ngazi ya kwanza huwa na sentensi chache na rahisi ukilinganisha na vitabu vya ngazi nyingine hivyo katika fasihi ya watoto mwandishi au msimulizi hutumia lugha rahisi ambayo huchangia kumfanya mtoto aweze kufuatilia na hatimaye kuelewa kilichokusudiwa na fanani wa kazi husika bila kuchoka haraka hivyo basi mwandishi wa msimuliaji anatakiwa aepuke lugha ya mafumbo au yenye tamathali za semi hasa kwa watoto wa ngazi ya chini.

 Uteuzi wa mandhari; Wamitila (2008) anaeleza kuwa mandhari ni wakati na mazingira ambapo kazi ya fasihi imetolewa. Mandhari katika fasihi ya watoto huweza kuwa halisi au ya kubuni. Ufaraguzi humsaidia fanani kuelewa mandhari kulingana na mazingira au muktadha mafano katika kitabu cha Safari ya Prospa mwandishi ametumia mandhari halisi kueleza visa na matukio ya kazi yake. Ametumia mandhari ya halisi kama vile TPC, Moshi, Kisangara, Same, Manzese, Unguja na kadhalika. Pia mawanndishi wa fasihi ya watoto huweza kutumia mandhari ya kubuni mfano katika hadithi ya Sungura na Buibui mwandishi ametumia mandhari ya Mbinguni ambapo Buibui alienda kutafuta mke. Pia katka kitabu cha Mbawala na Nchi ya Ujinga kwenye hadithi ya Katutu na Chawivu na Tongoza mwandishi ametumia mandhari ya kubuni.

Kwa kuhitimisha ni kwamba mbinu ya ufaraguzi katika utunzi na uwasilishaji wa kazi ya fasihi ya watoto ina faida zifuatazo moja humsaidia mtunzi na mwasilishaji kufupisha kazi yake, mbili husaidia kuvuta hisia na kuongeza umakini kwa hadhira, tatu humsaidia mtunzi na mwasilishaji kutenga viwango vya hadhira pia mbinu hii humsaidia mtunzi na mwasilishaji kukidhi mabadiliko ya kijamii kulingana na muktadha wa masimulizi.

             

                                                                   MAREJEREO

Lyimo E.B (2014)” Ubaguzi wa kijinsia  katika vitabu vya Kiswahili vya fasihi ya watoto na mtazamo wa  medani nchini Tanzanina “ Taasisi ya PhD chuo kikuu cha Dar es Salaam.

Wamitika  K.W (2013) “Kamusi ya fasihi,Istilahi na Nadhania .Nairobi foans publishers.

Bakize L.(2013) Changamoto zinazoikabili fasihi ya watoto Tanzania katika Kiswahili. Jalida la Taasisi ya Taaluma za Kiswahili 76 (uk 61-70) TATAKI.

Sabuni E.G (2008) “Zindera Dar es salaam Tanzania  solution publishers.

Mulokozi M.M (2014) Ngome mianzi; Dar es Salaam Tanzania “KAUTU l.t.d

 Mulokozi M.M (2017) Utangulizi wa fasihi ya Kiswahili; Dar es Salaam KAUTTU Paplisher l.t.d.

Omari S, na Mtikatia  S.e (2006) Watoto wanaofanana; Dar es Salaam ,Taasisi ya uchaguzi wa Kiswahili Chuo kikuu Dar es Salaam.

Omari S, na Mnikaria S.E (2006) Mbawala na Nchi ya Ujinga ; Dar es Salaam,Taasisi