UHAKIKI WA RIWAYA YA SITI BINTI SAAD

Sehemu ya kwanza ni utangulizi ambapo tumefasili dhana mbalimbali zilizojitokeza pamoja na Historia fupi ya Siti Binti Saad, sehemu ya pili ni kiini cha swali ambapo tutahakiki vipengele vya fani na maudhui  na mwisho ni hitimisho la swali.

TUKI (2014), wanadai kuwa uhakiki ni uchambuzi wa ndani kabisa wa kitu au jambo liloloambatana na fikra za mchambuzi.

Riwaya ya kiwasifu, ni riwaya ambayo mwandishi huandika kwa lengo la kumhusu mtu fulani. Mfano Riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad. Ifuatayo ni Historia fupi ya Siti Binti Saad tangu kuzaliwa kwake hadi umauti wake ulipomkuta.

Siti Binti Saad alizaliwa katika Kijiji cha Fumba, Zanzibar mwaka 1880. Alipozaliwa alipewa jina la Mtumwa hii ni kwa vile alizaliwa katika kipindi cha utumwa wa Kiarabu. Jina la Siti alipewa na mkabaila mmoja wa Kiarabu.

Baba yake bwana Saad alikuwa ni Mnyamwezi kutoka Tabora na mama yake alikuwa ni Mzigua toka Tanga, lakini wote wawili walizaliwa Zanzibar. Hali ya maisha ya familia yao ilikuwa ni duni sana na walijishughulisha zaidi katika shughuli za kilimo na ufinyanzi kazi ambazo Siti alijifunza na kuzimudu vizuri pia.

Kama Waswahili wasemavyo “kuzaliwa maskini si kufa maskini” Siti alibarikiwa kuwa na kipaji cha pekee cha uimbaji. Kipaji hiki kilimsaidia sana tangu siku za awali za maisha yake kwani alitumia uimbaji wake kuuza vyungu vya mama yake alivyokuwa akimsaidia kuvitembeza. Siti alipoimba sauti yake iliweza kupaa na kusafiri kwa umbali wa maili nyingi nah ii ndio ilikuwa ishara ya watu kujua kwamba vyungu vya vya akina Siti vinapita leo.

Kutokana na wakati ule elimu kwa Watoto wa kike kutotiliwa mkazo, Siti hakuwahi kwenda shule wala kuhudhuria mafunzo ya Qur-an. Hivyo mnamo mwaka 1911 aliona ni bora ahamie mjini ili kuboresha Maisha yake Zaidi. Ujio wake wa mjini ulikuwa wa neema kwni alikutana na bwana mmoja wa kundi la muziki wa Taarabu la “Nadi Ikhwani Safaa” aliyeitwa Muhsin Ali. Katika kipindi hicho hilo ndilo lilikuwa kundi pekee la muziki wa taarabu lililoanzishwa na Sultan mpenda starehe na anasa bwana Seyyid Barghash Said. Kundi hili lilikuwa la wanaume peke yake, wanawake hawakuruhusiwa kujiunga na vikundi vya muziki kwa vile ilikuwa inachukuliwa kama ni uhun. Bwana Muhsin alikiona kipaji cha pekee cha Siti na hivyo akajitoa kumfundisha kuimba kwa kufuata vyombo vya muziki na lugha ya kiarabu.

Baada ya hapo alikwenda kumtambulisha kwa wanamuziki wenzie wa “Nadi Ikhwani Safaa” amabo bila kusita wakaanza kufanya naye maonyesho mbalimbali katika jamii. Walipata mialiko mingi hasa kutoka kwa Sultani na matajiri wengine wa Kiarabu, pia katika maharusi na sharehe zingine mbalimbali, inasemekana ulifika wakati ambapo sherehe ilishindwa kufana kama Siti Binti Saad hakuwepo kutumbuiza. Siti alikuwa na moto wa kuotea mbali na jina lake lilivuma kwa haraka sana hadi nje ya mipaka ya nchi na bara la Afrika.

Mwaka 1928, Kampuni ya kurekodi muziki ya Columbia and His Master’s voice yenye makazi yake Mumbai India ilisikia umaarufu wa Siti Binti Saad na hivyo ikamwalika yeye pamoja na kundi lake kwenda kurekodi kwa lugha ya Kiswahili ili kujaribu kama muziki wake utauzika. Kampuni ili haikuweza kuamini jinsi muziki ule ulivyouzika kwa kasi kubwa kwani wastani wa santuri 900 ziliweza kuuzika katika kipindi cha miaka miwili ya mwanzo, hadi kufikia 1931 santuri 72,000 zilikua zimeuzwa. Kutokana na kusambaa kwa santuri hizi, umaarufu wa Siti ulizidi mara dufu watu kutoka sehemu mbalimbali za dunia walikuwa wakija Zanzibar kuja kumwona. Mambo yalizidi kuwa mazuri kwa Siti hadi ikafikia hatua kampuni ya kurekodi ya Columbia kuamua kujenga studio ya kurekodi muziki palepale Zanzibar maalumu kwa ajili ya Siti Binti Saad.

Hatua hiyo ya hadi kujengewa studio iliwaumiza wengi wenye wivu, hivyo wakaanza kumtungia nyimbo za kumkejeli ili kumshusha na hasa walitumia kigezo kwamba hana uzuri w asura, nyimbo nyingi ziliimbwa kumkashifu Siti lakini hawakuweza kufanikiwa katika hilo.

Tarehe 8 Julai 1950 Siti Binti Saad alifariki dunia na kuacha pengo kubwa katika fani ya Taarabu. Ingawa pengo hilo haliwezi kuzibika lakini kuna watu wengi walioweza kuibuka na umaarufu wa kuimba taarabu kupitia kwake, mfano hai ni Bi Kudude.

Baada ya kuangalia historia fupi ya Siti Binti Saad, kupitia riwaya hii ya Wasifu wa Siti Binti Saad iliyoandikwa na Shaaban Robert ufuatao ni uchambuzi wa vipengele vya Maudhui na Fani ambavyo vimejitokeza katika kazi yetu. Kwa kuanza na kipengele cha Maudhui ambacho huweza kubeba vipengele kama vile dhamira, ujumbe, migogoro na Falsafa.

TUKI (2014), wanadai kuwa dhamira ni kiini cha jambo au habari iliyosimuliwa ama kuandikwa, hasa katika fasihi. Riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad kina dhamira ambazo kimsingi zinazungukia mambo mengi yanayohusu maisha ya watu wa Tanzania. Kwa kutumia mbinu mbalimbali mwandishi ameonyesha mambo mbalimbali ambayo yaliuwa yanamkubwa Siti Binti Saad katika maisha yake yote. Zifuatazo ni dhamira ambazo zimejitokeza katika riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad.

Mosi, suala la umaskini, katika riwaya hii mwandishi anamuelezea mhusika Siti kama mtu ambaye amezaliwa katika familia ya wazazi maskini ambapo wazazi walikuwa katika hali ngumu ya na kumfanya Siti alelewe katika mazingira magumu kwani baba yake alikuwa ni mkulima na mama yake alikuwa ni mfinyazi hivyo hali hii ya maisha ikamfanya Siti awe mtoto wa nyumbani akishinda na wazazi wake. Matahalani kwenye ukurasa (2) mwandishi anasema;

              “Mwanamke huyu alizaliwa Fumba na

               wazazi waliokuwa maskini baba yake

                alikuwa mkulima na mama yake alikuwa mfinyazi.”

Hivyo, suala hili la umaskini pia lipo katika familia nyingi za Kitanzania ambazo kutokana na hali ngumu ya maisha hupelekea kuathiri maisha ya mtoto katika ukuaji wake.

Pili, ukosefu wa elimu, katika riwaya hii mhusika Siti ameonekana kama mtu ambaye hakupata bahati ya kuweza kupata elimu hii ni kutokana na wazazi wake kutofahamu umuhimu wa elimu kwa binti yao. Suala hili linajitokeza hasa katika ukurasa wa (2) pale mwandishi anaposema;

               “Wazazi wake waliokuwa masikini

                                        na wajinga wa kusoma hawakushughulika

                                        na kuweka shajara ya vitu vidogo kama

                                       wakati, siku na tarehe ya uzazi wa mtoto wao”.

Hivyo, suala hili la ukosefu wa elimu lilisababisha wazazi wake Siti kushindwa kuandika kumbukumbu ya tarehe na mwezi ambao Siti alizaliwa pia lilipelekea wao kutokua umuhimu wa elimu hivyo ikapelekea hata kumyima haki ya elimu binti yao.

Tatu, suala la dini, aidha mwandishi amemuonyesha Siti kama mtu ambaye alikuwa anafuata misingi ya dini yake ya uislam kwani alikuwa anatekeleza ibada mbalimbali za dini yake kama vile kufunga. Suala hili linajitokeza katika ukurasa wa 17 pale mwandishi anaposema;

          “Siti alikuwa mwanamke mcha Mungu wa sala. Alisali          vipindi vitano kila siku, akafunga faradhi na suna katika      Maisha yake yote.”

Hivyo, licha ya kukosa elimu ya dunia, Siti aliweza kupata elimu ya dini ya Kiislam na kuishi katika misingi ya dini yake. Hivyo hii ni kawaida kwa watu wanaoishi maeneo ya Zanzibar kufuata maadili ya Dini ya Kiislam.

Nne, uvumilivu, Aidha mwandishi amemchora mhusika Siti kama mtu ambaye alikuwa mvumilivu ambaye alikuwa hapendi kukata tamaa licha ya kuwa na hali ngumu ya kimaisha. Aidha Siti aliweza kuhangaika ili aweze kupata ridhki ili kuyafanya maisha yake yaweze kupata afueni. Suala linajitokeza kwenye ukurasa wa (23) pale mwandishi anaposema;

 “Alikuwa si mwanamke wa kukata tamaa, akaonyesha saburi na uvumilivu wa ajabu. Kwa desturi, mwanadamu alikuwa kiumbe wa ajabu siku zote.”

Aidha suala hili la uvumilivu linajitokeza tena kwenye ukurasa wa 24 pale mwandishi anaposema

“Alikuwa na moyo mkuu. Hii si mara yake ya kwanza kujaribiwa. Dhiki kubwa na umaskini mkali vilikuwa vimekwisha mjaribu vikamfanya imara kama mwamba”.

Hivyo ni dhahiri kuwa katika jamii za watu hususani wanawake wapo ambao wana moyo wa uvumilivu wa kupambana na matatizo, kejeli, changamoto mbalimbali za kimaisha.

Tano, uwajibikaji, katika riwaya hii mwandishi amemsawiri mhusika Siti kama mtu ambaye anawajibika na shughuli mbalimbali za kiuchumi ili kuweza kuendesha maisha yake. Mwandishi anatuambia kuwa Siti alikuwa anafanya shughuli kama vile kuuza vyungu, vikundi vya Taarabu. Suala hili la uwajibikaji linajionesha kwenye ukurasa wa (5) pale mwandishi anaposema;

“Alizunguka vichochoro visivyo hesabikia katika mji wa unguja akitafuta huku na huko wanunuzi wa vyungu vyake katika kila mlango wa nyumba. Katika kila hatua moja njiani alinadi kwa sauti kuu, Vyungu vyungu, vyungu vizuri, nunueni! Vyungu kwa bei rahisi!”

Hivyo hata katika jamii wapo wanawake ambao wanajishughulisha na biashara mbalimbali ili ziwasaidie kukidhi mahitaji yao ya kila siku.

Sita, Suala la kujiheshimu na kujithamini, kwa kuthibitisha dai hili mwandishi amemtumia mhusika Siti ambaye licha ya kwamba alipata umaarufu na mali nyingi kupitia kazi yake ya uimbaji, lakini hakutumia nafasi hiyo vibaya kwa kujirahisisha kwa wanaume juu ya vitendo vya kingono, bali alikuwa akijitunza na kujistahi mwili wake ili kutunza heshima yake. Vilevile wakati yupo kijijini alikuwa akifanya kazi ya kuuza vyungu ili kujipatia riziki kuliko kuwa tegemezi kwa kuomba kwa wanaume ambapo mwisho wa siku angeweza kujiharibia heshima yake. Pia mwandishi anasema Siti alikuwa ni mfano wa kuingwa kwa wanawake wote wa kisiwa cha Unguja. Suala hili limejitokeza katika ukurasa wa (49,54 na 59). Mathalani katika (uk 59) mwandishi anasema;

 “Afrika Mashariki ilikuwa na sababu kubwa ya kuona fahari juu yake. Mwili wa mwanamke huyu ulikuwa wake mwenyewe, hakuuza katika wakati wowote kwa thamani yoyote ya utajiri. Nafsi yake ilikuwa yake mwenyewe hakuiuza kwa heshima yoyote. Alikuwa mwanamke wa mazao ya adili kubwa, si mazao ya upotevu, aibu wala ulegevu”

Hivyo hata katika jamii ya leo kuna wanawake ambao wanajiheshimu na kujithamini kwa kulinda utu wao.

Licha ya kuangalia dhamira mbalimbali zilizojitokeza katika riwaya ya wasifu wa Siti Binti Saad  Pia, kuna ujumbe ambao tumeweza kuupata baada ya kusoma riwaya hii, ujumbe huo ni kama ifuatavyo;

Mtaji wa maskini ni nguvu zake mwenyewe, jambo hili linajidhihirisha hususani katika ukurasa wa 5 pale mwandishi anaposema                                                

 “Alizunguka vichochoro visivyo hesabikia katika mji wa unguja akitafuta huku na huko wanunuzi wa vyungu vyake katika kila mlango wa nyumba. Katika kila hatua moja njiani alinadi kwa sauti kuu, Vyungu vyungu, vyungu vizuri, nunueni! Vyungu kwa bei rahisi!”

Mvumilivu hula mbivu, kwa kumtuia mhusika Siti mwandishi anasema kuwa, Siti alijuwa kwamba kama anataka kufanikiwa ni lazima avumilie matusi, wivu na maneno yote ya kashifa aliyokuwa akiambiwa na watu. Mathalani katika (uk 54) mwandishi anasema;

 “Hapana shaka kwa matukane yale yaliyorarua kama kucha za chuma katika moyo wake, alikuwa katika maudhi yasiyoelezeka kwa lugha ya kitabu, lakini alivumilia. Alijua kwamba ilimpasa kupigana na wivu, masingizio, kashifa, ujinga na ulimwengu mzima kiungwana kama alitaka kufanikiwa”

Aidha, malezi mabaya ni chanzo cha kuwa na kizazi kisichokuwa na msaada katika jamii. Mwandishi anasema kuwa wazazi wengi, waliwalea watoto wao kama malaika, bila ya kuwapa mbinu na misingi ya kupambana na kipindi kigumu cha maisha katika siku za mbeleni. Mathalani katika (uk 62) mwandishi anasema;

1.      “Baadhi ya wazazi walikuza mabinti zao kana kwamba ni malaika. Walakini, walipofanya hivi hawakujali kuwafundisha neno lolote la kutenda juu ya kujikimu wenyewe katika nyakati za dhiki. Mabinti kama hao walikuwa hawawezi kusimama kwa miguu yao, msaada wa wazazi wao ulipokosekana kwa mabadiliko ya Maisha. Hivyo jambo bora lilikuwa kujaribu kuweka tayari kila mwanamke, katika utoto wake, kwa heri au shari iliyoletwa na mabadiliko ya Maisha katika dunia”

Ili kufikia mafanikio katika jamii ni lazima kujitoa mhanga. Mwandishi amemtumia mhusika Siti ambaye licha ya kwamba watu wa jamii yake walimuona hawezi kufanya jambo lolote la kuacha alama katika jamii yake lakini bado aliamini kwa kupitia sauti yake ataweza kufanya jambo la maana. Kufuatia kuimba Siti alikuwa maarufu katika Unguja na hata katika Afrika Mashariki kwa ujumla. Mathalani katika (uk 49 na 50) mwandishi anasema;

“Kama Siti alitazama sura yake mbaya akasema kwamba hawezi kutenda neno; asingalitenda jema lolote, kama alitazama rangi yake nyeusi akasema kwamba alistahili kuwa katika sahau; asingalikumbukwa na mtu hata mmoja, kama alijipima akajion alikuwa duni; asingalitukuka haya kidogo, na kama hakujaribu kufumbua tambo ya Maisha, asingalipata jawabu lake milele.

Fauka ya ujumbe au mafunzo yaliyopatikana katika riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad Pia, kuna migogoro ambayo tumeweza kuipata baada ya kusoma riwaya hii, migogoro hiyo ni kama ifuatayo;

Mosi, mgogoro kati ya Siti na nafsi yake, Licha ya kujariwa ujuzi wa ususi, kushona na kufinyanga vyungu, Siti kuna jambo lingine alilokuwa analiwaza lililomfanya aliwaze, aliote mchana na usiku bila ya kupata majibu na mwisho ya siku akaamua kuhama kijijini kwao na kwenda unguja kwa madhumuni ya kuanza Maisha mapya. Mathalani katika (uk 7) mwandishi anasema;

            “Alikuwa hana starehe kwa sababu mambo mawili haya, yalikuwa              yakipingana katika moyo wake wakati wote. Alikuwa hana mashauri wa kushiriki naye siri kama ile”

Pili, mgogoro kati ya Siti na kikundi kingine cha taarabu, kutokana na mafanikio ya Siti ilimbidi apambane na changamoto zilizokuwa zikiibuka kutoka kwa wanajamii, changamoto hiyo ilikuwa ni kashfa, wivu, kudharauliwa na matukano. Lakini Siti aliushinda mgogogro huu kutokana na tabia yake ya kiungwana na hivyo alimchukulia kila mmoja kama alivyo. Mathalani kaika (uk 22) walimtungia wimbo uliokua ukii mbwa hivi:

                                                  “Siti Binti Saad;

                                                   Ulikuwa mtu lini?

                                                   Ulitoka shamba,

                                                   Na kaniki mbili chini,

                                                   Kama si sauti;

                                                   Ungekula nini?                                                                                                                                                                                            

Tatu, mgogoro kati Siti na Wanakijiji wa Fumba, mwandishi anaeleza kuwa wanafumba walimuona Siti ni mtu wa kawaida sana na asiyeweza kutenda jambo wala kuacha alama katika jamii lakini Siti alijiona ni mtu anayeweza kufanya jambo zuri zaidi ya kushona na kufinyanga vyungu. Hivyo ndio maana aliamua kuhama kijijini kwao na kuhamia Unguja ili kutimiza ndoto yake. Mathalani katika (uk 7) mwandishi anasema;

“watu walioonana na Siti katika utoto wake hawakudhani hata mara moja kwamba maumbile yalikuwa yamekusudia kumtoa katika giza la sahau na kumtia katika nuru ya umaarufu baadaye. Hivyo siti aliondoka kwao bila kitu kingine isipokuwa kaniki mbili zizizokuwa juu ya Ngozi yake, ili kwenda kujaribu kutimiza ndoto yake”

             

Falsafa ya mwandishi, katika riwya hi mwandishi anaamini kuwa ‘wema huushinda ubaya’. Falsafa hii imejidhihirisha pale ambapo Siti alikuwa akizushiwa maneno machafu ya kumfedhehesha na kumdharaulisha lakini ukweli ulibaki kuwa alikuwa na kipaji cha kuimba na ndicho kilichomfanya kuwa maarufu katika kisiwa cha Unguja na Afrika Mashariki kwa ujumla.

Fauka ya kuangalia Maudhui na vipengele vyake, vifuatavyo ni vipengele vya fani vilivyojitokeza katika riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad.

Wamitila (2016), anaeleza kuwa fani ni ufundi anaoweza kutumia mwandishi katika kuifinyanga kazi yake. Fani huusisha vipengele kama vile muundo, mtindo, wahusika, mandhari. Katika riwaya ya Wasifu wa Siti Binti Saad vipengele vya fani vilivyojitokeza ni kama vifuatavyo.

Muundo, katika riwaya hii mwandishi ametumia muundo wa moja kwa moja. Ameanza kwa kuelezea Maisha ya Siti alipokuwa mtoto katika kijiji cha Fumba, harakati zake za kutafuta mafanikio katika mji wa unguja na mwisho mwandishi ameelezea mafanikio aliyoyapata pamoja na kifo chake.

Mtindo, Mwandishi ametumia mtindo wa matumizi ya nafsi ya tatu umoja kwa kiasi kikubwa. Aidha katika kukamilisha mtindo wake mwandishi ametumia nyimbo ili kuweza ujumbe kwa urahisi wa walengwa husika. Uk 29, 32.

Matumizi ya Lugha, lugha aliyoitumia mwandishi ni lugha rahisi iliyojaa misemo, methali, tamathali za semi na mbinu nyingine za kisanaa.

            Misemo

        i.            Maisha ni matendo sio usingizi. Uk 49

      ii.            Kusema fedha kujibu dhahabu. Uk 43

    iii.            Ukidunisha mtu leo, utamwona juu ya kilele cha utukufu kesho. Uk23

    iv.            Cheka uchafu, usicheke kilema. Uk 30

Methali

i.                    Chema cha jiuza kibaya chajitembeza. Uk 21

         Tamathali za Semi

            Tashibiha

i            Imara kama mwamba. Uk 7

ii           Alikuwa na moyo wa kuhifadhi mambo wepesi kama umeme. Uk 10

iii.          Jasho liliminiika kama maji mwilini wake. Uk 5

Tashihisi

i.            Pwani ilipokuwa ikimuita, bara ilikuwa ikimpungia nguo. Uk 48

ii.         Siti alikuwa na sauti ya kulevya kweli. Uk 46

iii.       Kwa maneno macheche nay a waziwazi aliweza kuviringisha kipopo cha fikra kubwa. Uk43

       Tabaini

i.            Sauti yake ilikuwa nzuri kama moyo wake, na moyo wake ulikuwa mwema kama moyo wake. Uk 52

ii.         Kwa hali iwayo yote katika umaskini au tajiri; ujinga au elimu, enzi au uraia tabia ilikuwa kitu cha maana. Uk 53

iii.       Ilikuwa zuio au pingamizi, jeuri au kiburi, udanganyifu au ugomvi, ushenzi au utovu hayo yote yalipingwa.

Mbinu nyingine za Kisanaa

Takriri

i.            “Vyungu Vyungu, Vyungu vizuri, nunueni! Vyungu kwa bei rahisi”. Uk 5

ii.         Kinyume nyume, kimbele mbele. Uk 9

Mjalizo

i.           Aliwaza, akaota, aliota, akawaza mchana na usiku. Uk 22

ii.       Hawakubuni neno, hawakusheheni neno, hawakujaribu neno. Uk 25

Wahusika

Siti, Huyu ndiye mhusika mkuu wa riwaya hii. Siti alikuwa na mweupe, unene kiasi, Sura yenye mvuto kiasi na sauti nzuri, si mrefu lakini hakuwa mfupi. Kwa tabia Siti alikuwa mwanamke aliyekuwa anapenda kujishughulisha na shughuli tofauti tofauti za maendeleo kwani alihama kijijini kwao fumba na kwenda unguja kutafuta Maisha.   

Vilevile Siti alikuwa na moyo wa kuthubutu kila jambo, alikuwa haamini kuwa kuna kitu kinaitwa haiwezekani kwani aliweza kujiunga na kundi la taarabu kule unguja akiwa mwanamke peke yake kati ya wale wanaounda kundi hilo la mziki wa Taarabu.

Wahusika wadogo

        i.            Musa na Mbaruku, hawa ni wadogo zake Siti.

      ii.            Ali Saud, huyu ni kijana ambaye alimsaidia Siti.

    iii.            Muhsin Ali, huyu alikuwa mpiga udi mahiri, naye ndiye aliyemfundisha Siti Kiarabu na kuimba. 

    iv.            Rajabu, huyu alikuwa mume wake Siti.

      v.            Mariyam, Huyu ni mtoto wa Siti.

    vi.            Subeti, Buda, Shaaban na Mbaruku, hawa walikuwa wanakikundi cha mziki wa Taarabu.

Mandhari

Mandhari iliyotumika kwenye riwaya hii ni mandhari halisi, maeneo yanayotajwa ni kama vile unguja, fumba, Zanzibar, Kenya, Tanganyika, Uganda, India.

Mtazamo na Msimam

                                                                      MAREJELEO

Robert, S. (1991). Wasifu wa Siti Binti Saad. Dar es Salaam: Mkuki na Nyota Publishers.

TUKI (2014). Kamusi ya Kiswahili sanifu. Nairobi: Oxford University Press. 

Wamitila, K.W. (2016). Kamusi Pevu ya Kiswahili. Nairobi: Vide Muwa.