UHUSIANO WA MOFOLOJIA, SINTAKSIA, SEMANTIKI NA FONOLOJIA KATIKA ISIMU

Dhana ya mofolojia imefasiliwa na wataalam mbalimbali kama vile

Tuki (1990), wanafasili kuwa mofolojia ni tawi la isimu ambalo huchunguza maneno na aina zake. Hivyo basi tawi hili husaidia kujua aina mbalimbali za maneno ambazo hutumika katika lugha mbalimbali.

Besha (2007) anafasili mofolojia kuwa ni taaluma inayojishughulisha na kuchambua muundo wa maneno katika lugha. Mfano katika lugha ya Kiswahili kitenzi cheza kinaweza kuunda nomino mchezaji, katika mfano huu mwandishi ametumia njia ya unominishaji kuunda nomino.

Obuchi na Mukhwana (2015) wamefasili mofolojia kuwa ni taaluma inayohusu maneno. Wanaendelea kufafanua kwamba taaluma hii hudhihirisha muundo wa maneno kwa kurejelea mofu mbalimbali zenye kazi za kisarufi.

Kwa ujumla mofolojia ni taaluma inayoshughulikia vipashio vya lugha katika kuunda maneno.  Yaani inachunguza na, kupambanua maumbo ya maneno ambayo ni umbo la ndani na umbo la nje mfano

                 Umbo la ndani                                                     umbo la nje

                 Mu+alimu                                                                  mwalimu

                 Ki+ungu                                                                       kyungu

Dhana ya fonolojia imefasiliwa na wataalam mbalimbali kama vile

Massamba na wenzake (2001) wamefasili fonolojia kuwa ni taaluma inayoshughulikia uchambuzi wa mfumo wa sauti katika lugha. Yaani jinsi vipashio hivyo vinavyofuatana na kuathiriana.

Fudge (1973) anasema fonolojia ni kiwango kimoja wapo cha lugha fulani kilicho na vipashio vidogo zaidi kuliko vipashio vingine vyote vya lugha. Vipashio vya kifonolojia ni fonimu na alofoni.

Kwa ujumla fonolojia ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchambuzi wa mfumo wa sauti katika lugha inayohusika.  Na kipashio kidogo cha fonolojia kinachobadili maana ya neno ni fonimu.

Vilevile dhana ya sintaksia imefasiliwa na wataalam mbalimbali kama ifuatavyo:

Obuchi na Mukhwana (2015) wanafasili sintaksia kuwa ni tawi la isimu linaloshughulikia uchanganuzi, mpangilio na uhusiano wa vipashio katika kuunda sentensi. Wanaendelea kusema kuwa katika taaluma hii tunahakiki namna maneno yanayopangwa ili kuunda tungo na sentensi zenye maana.

Habwe na karanja (2004) wanasema sintaksia ni utanzu wa isimu unaoshughulikia muundo wa sentensi, na elementi nyingine zinazounda sentensi kama vile kategoria za maneno, virai  na vishazi.

Kwa ujumla sintaksia ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchambuzi wa maneno mbalimbali katika lugha jinsi yanavyoungana na kuunda sentensi.

Dhana ya semantiki imefesiliwa na wataalam mbalimbali kama vile

Crystal (1987) anasema semantiki ni utanzu wa isimu unaochunguza maana katika lugha. Anaendelea kusema kuwa taaluma ya semantiki ni taaluma ambayo hujishughulisha na uchunguzi wa maana katika viwango vyote vya lugha.

Massamba (2004) anafasili semantiki kuwa ni taaluma ya isimu inayojishughulisha na uchunguzi na uchambuzi wa maana za maneno na tungo katika lugha. Anaendelea kusema kuwa semantiki imegawanyika katika makundi manne ambayo ni leksika, mantiki, muundo na nadharia.

Kwa ujumla semantiki ni utanzu wa isimu unaochunguza maana katika lugha ya mwanadamu.

Taaluma ya mofolojia inahusiana na kusigana na taaluma nyingine za kiisimu kama vile fonolojia, sintaksia na semantiki. Kama ifuatavyo kwa kuanza na uhusiano na kusigana kwa mofolojia na fonolojia:

Ufuatao ni uhusiano wa mofolojia na fonolojia:

Taaluma zote mbili hutegemeana katika mchakato wa uundaji wa maneno katika lugha fulani, Massamba na wenzake (2013) wanashadidia hoja hii kwa kusema kuwa, maneno huundwa na mofimu vilevile mofimu huundwa na sauti au vitamkwa. Aidha uundaji wa mofimu hufuata taratibu maalum za mfuatano wa sauti za lugha husika. Kwa mfano:

                                          SAUTI                        MOFIMU                       MANENO

                                           /p/ +/a/+/t/+/a/                  pat-a                                     pata

                                         /k/+/a/+/b/+/a/                    kab-a                                    katkaba

                                        /l/+/i/+/m/+/a/                      lim-a                                     lima.

Mfano huo hapo juu umeonyesha jinsi ambavyo sauti huungana na kuunda mofimu katika lugha ya Kiswahili.

Fonolojia na mofolojia huhusiana katika kuunda michakato ya kimofofonolojia, Michakato hii hupelekea kuundwa kwa kanuni ambazo husaidia kuunda maneno katika lugha ya Kiswahili.maelezo haya yanashadadiwa na Massamba (2004) anaeleza kuwa mofofonolojia ni taaluma ya isimu inayohusu uhusiano baina ya fonolojia na mofolojia katika kuunda maneno. Miongoni mwa michakato ya kimofofonolojia ni kama vile uyeyushaji, udondoshaji, muungano wa sauti. Kwa mfano muungano wa sauti kanuni hii hutokea pale ambapo irabu ya mofimu moja inapokaribiana na irabu ya mofimu nyingine katika mpaka wa mofimu. Irabu hizo huungana na kuzaa irabu moja.

                                             UMBO LA NDANI                                  UMBO LA NJE.

                                                       / wa+enye/                                                   wenye

                                                        /ma+ino/                                                         meno

                                                       /wa+izi/                                                           wezi

Uundaji wa Mofimu za lugha ambao ni sehemu ya mofolojia hufuata taratibu maalum za fonolojia ya lugha husika, ndio sababu kunauhusiano wa moja kati ya mofolojia na fonolojia. Mfano mfuatano wa sauti ufuatao haukubaliki katika lugha ya Kiswahili na kupelekea maandishi yasiyo maana katika lugha hii. Hoja hii inashadidiwa na Massamba na wenzake 2013. Miongoni mwa sauti hizo ni kama zifuatazo:

                               

                              SAUTI ZENYE MPANGILIO                    UMBO LISILOKUBALIKA

                                     LISILOKUBALIKA

                                           /g/, /d/, /k/, /a/                                                         gdka

                                         /m/, /m/, /y/, /u/                                                         mmyu.

Mpangilio huu haukubaliki na hauleti maana katika lugha ya Kiswahili, hivyo basi haukubaliki.

Mofolojia na fonolojia husigana kama ifuatavyo:

Maana, dhana hizi zina maana tofauti, vilevile utendaji wake kazi ni tofauti kwa kuanza na mofolojia 

kwa mujibu wa Besha (2007) anafasili mofolojia kuwa ni taaluma inayojishughulisha na kuchambua muundo wa maneno katika lugha. Mfano katika lugha ya Kiswahili kitenzi cheza kinaweza kuunda nomino mchezaji, katika mfano huu mwandishi ametumia njia ya unominishaji kuunda nomino. Hivyo basi mofolojia hujihusha na uchunguzi wa maumbo mbalimbali ya maneno jinsi yanavyopaswa kuwa na yanavyotumika katika lugha husika. Vilevile fonolojia Massamba na wenzake (2001) wanafasilikuwa fonolojia ni taaluma inayoshughulikia uchambuzi wa mfumo wa sauti katika lugha. Yaani jinsi vipashio hivyo vinavyofuatana na kuathiriana. Katika fonolojia sauti mbalimbali hupangwa katika mpngilio unaokubalika katika lugha inayohusika. Mpangilio huu wa sauti ni lazima ulete maana inayokubalika katika lugha husika.

Taaluma hizi hutofautian katika Ukongwe, Taaluma ya fonolojia ilianza hata kabla ya mofolojia  kwa sababu sauti ndiyo iliyoanza, hivyobasi fonolojia ni kongwe yaani sauti zilianza ndipo maumbo ya maneno yakafuatia. Kutokana na hali hii mofolojia  imeibuka baada ya kuwapo kwa sauti mbalimbali ambazo zinatumiwa  katika lugha ambapo sauti hizi hutumika katika mchakato wa uundaji wa maneno.

Mofolojia na fonolojia husigana katika vipashio, kuna utofauti wa vipashio vya dhana hizi, mofolojia kipashio chake kikuu ni mofu. TUKI (1990) wanafasili mofu kuwa ni kipashio cha kimofolojia ambacho huwakilisha mofimu. Kwa hiyo mofu hutumika kuwakilisha mofimu. Kipashio cha fonolojia ni fonimu, fonimu ni kipashio kidogo cha kimofolojia kinachojihusisha na lugha mahususi. Vilevile kipashio hiki hufanya kazi katika  lugha mahususi na utendaj kazi wake hutofautiana katika lugha moja na lugha nyingine. Mathalani

                                       MOFU ZA KISWAHILI                         FONIMU ZA KISWAHILI

                                              m-toto                                                                /m/, /n/, /t/ na /k/

                                               wa-toto

Katika mfano tajwa m ni mofu funge ya umoja na wa ni mofu funge ya wingi. Vilevile /m/, /n/, /t/ na /k/ ni mofimu za Kiswahili.

Ufuatao ni uhusiano baina ya mofolojia na sintaksia:

Maumbo ya kimofolojia huathiri vipengele vingine vya kisintaksia  Rubanza (1996)anashadadia kwa kusema kuwa vipengele ambavyo huathirika mara kwa mara ni umoja na wingi kwa sababu kutokana na mabadiliko ya umbo kutoka umoja kwenda wingi hivyo vipengele vingine ambavyo hupatikana katika tungo hiyo huathiriwa na mabadiliko hayo. Mathalani

                                           UMOJA                                                            WINGI

                    i.         Mwalimu anafundisha                                   walimu wanafundisha

                  ii.        Gauni limeibiwa                                             magauni yameibiwa

Katika mifano tajwa viambishi “m na “w” katika kiima kwenye mfano wa kwanza vimeathiri utokeaji wa viambishi “a” na “wa” katika kiarifu. Vivyo hivyo katika mfano wa pili viambishi “g” na “m” katika kiima vimeathiri utokeaji wa viambishi cha “li” na “ya” katika kiarifu.

Taaluma hizi huhusiana katika uundaji wa sentensi, kwani sentensi huundwa na maneno vilevile maneno huundwa na mofu. Hivyo huwezi kupata sentensi bila muunganiko wa mofu unaotupatia maneno ambayo hutusaidia kuunda sentensi.

Ufuatao ni utofauti baina ya mofolojia na sintaksia.

Hutofautiana katika maana, Mofolojia na sintaksia hutofautiana katika maana kwani Obuchi na 

Mukhwana (2015) wanasema mofolojia ni taaluma inayohusu maneno. Wanaendelea kufafanua kwamba taaluma hii hudhihirisha muundo wa maneno kwa kurejelea mofu mbalimbali zenye kazi za kisarufi. Hivyo maneno ni lazima yawe na muundo ambao unakubalika na unaoleta maana miongoni mwa watumiaji wakati   sintaksia ni utanzu wa isimu unaoshughulikia muundo wa sentensi, na elementi nyingine zinazounda sentensi kama vile kategoria za maneno, vikundi na vishazi. Vilevile ni lazima iwe na muundo ambao unakubalika na kuleta maana katika lugha inayohusika. Mfano katika lugha ya Kiswahili hutumia muundo wa kiima + kitenzi + yambwa (KTY) muundo huu ndiyo unaokubalika na kuleta maana miundo mingine kama kitenzi + yambwa + kiima (TYK) haukubaliki. Mathalani

i.          Mwalimu anafundisha darasani

                                               kiima       kitenzi      yambwa.

ii.          Anafundisha darasani mwalimu.

Kitenzi        yambwa    kiima.

 Katika mfano wa kwanza muundo uliotumika ndio unaokubalika katika lugha ya Kiswahili na muundo uliotumika katika mfano wa pili haukubaliki na hauleti maana iliyokusudiwa.

 Pia hutofautiana katika suala la utendaji dhana hizi hutofautiana katika utendaji kwani mofolojia hujihusisha na maumbo ya maneno kwa ujumla ambayo hutumika katika lugha ya Kiswahili. Miundo ya maneno hayo ni lazima ilete maana miongoni mwa watumiaji wake wakati sintaksia huchunguza muundo mzima wa sentensi yaani muundo wa sentensi hiyo ni lazima ukubalike miongoni mwa watumiaji wa lugha hiyo.

Ufuatao ni uhusiano wa mofolojia na semantiki:

Maneno yanayoundwa na mofolojia lazima yalete maana ambayo huwasilisha semantiki, katika mofolojia maneno yanayoundwa ni lazima yawe katika mpangilio ambao unaeleweka. Kutokana na muundo sahili wa maneno husaidia kupata neno au sentensi ambayo imejikamilisha kimuundo na kimaana.

Utofauti kati ya mofolojia na semantiki.

Maana,  Tuki (1990) wanasema mofolojia ni tawi la isimu ambalo huchunguza maneno na aina zake. Hivyo basi tawi hili husaidia kujua aina mbalimbali za maneno ambazo hutumika katika lugha mbalimbali mfano Kiswahili. Aina za mneno hizo ni kama nomino, kitenzi, kivumishi na zinginezo wakati semantiki ni taaluma inayochunguza maana  katika lugha fulani naye  Crystal (1987) ameifafanua semantiki kuwa ni utanzu wa isimu unaochunguza maana katika lugha. Anaendelea kusema kuwa taaluma ya semantiki ni taaluma ambayo hujishughulisha na uchunguzi wa maana katika viwango vyote vya lugha. Hivyo basi ili sentensi ilete maana ni lazima muundo wake uwe unaokubalika miongoni mwa watumiaji wa lugha husika.

Zinatofautiana katika aina au matawi, Massamba (2004) anafafanua kuwa taaluma hizi zinatofautiana katika aina au tanzu ambazo hutumika, kwa kuanza na mofolojia ina tanzu mbili ambazo ni mofolojia ya mnyumbuliko wa maneno na mofolojia ya uundaji wa maneno. Matawi haya hushirikiana katika utendaji kazi wake ili kuleta muundo unaoeleweka. Semantiki ina matawi manne ambayo ni leksika, mantiki muundo na nadharia. Vilevile tanzu hizi hushirikiana ili kuunda maneno yenye maana.

Kwa kuhitimisha tunaweza kusema kuwa ingawa taaluma ya mofolojia inahusiana na kusigana na taaluma nyingine za kiisimu kama vile fonolojia, sintaksia na semantiki lakini pia hakuna taaluma inayoweza kusimama peke yake na kukamilisha sarufi ya lugha husika, taaluma zote hutegemeana, huathiriana na kukamilishana katika isimu. Vilevile taaluma  ya mofolojia inamchango mkubwa katika isimu kama vile, husaidia kuainisha lugha mbalimbali, ,huunda maneno mbalimbali  na kueleza kanuni za maathiliano ya vipashio katika maumbo ya maneno. 

                                                             MAREJELEO.

Besha, R.M. (2007). Utangulizi wa Lugha na Isimu. Dar es salaam: Macmillan Aidan.

Crystal, D. (1987). The Cambridge Encyclopedia of Language. New York: Oxford University

                               Press.

Fudge, E.C (1973). Phonology, Selected Readings. London: Cambridge University.

Habwe, J na P, Karanja. (2004).  Misingi ya Sarufi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix Publishers

                                                     Limited.

Massamba, D. (2004) Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha Dar es Salaam. TUKI-UNESCO-SIDA.

Massamba, D. P.B. na Wenzake (2001). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu: Sekondari na Vyuo.  

                                                               Dar es Salaam. TUKI.

Massamba D.P.B. na Wenzake (2013) Fonolojia ya Kiswahili Sanifu. Sekondari na Vyuo.Dar es

                               Salaam: TUKI.  

Obuchi, M.O, na Mukhwana A. (2015) Muundo wa Kiswahili. Ngazi na Vipengele. Nairobi The

                                                        Jomo Kenyatta Foundation.

Rubanza, Y.I (1996). Mofolojia ya Kiswahili. Dar es salaam: Chuo Kikuu Huria cha Tanzania.

TUKI (1990). Kamusi ya Isimu na Lugha. Dar es salaam: TUKI.