VIKOA VYA MAANA

1.0 UTANGULIZI

sehemu ya kwanza ni utangulizi, sehemu ya pili ni fasili ya dhana, sehemu ya tatu ni sifa za vikoa vya maana, sehemu ya nne ni umuhimu wa vikoa vya maana, sehemu ya tano ni changamoto na mwisho ni hitimisho la swali.

1. Fasili ya Dhana ya Vikoa vya Maana

Ufafanuzi kuhusu dhana ya vikoa vya maana kwa mujibu wa wataalamu mbalimbali umeelezwa kama ifuatavyo;

Briton (2000) anaihusisha dhana ya vikoa vya maana na dhana ya haiponimia. Haiponimia ni uhusiano wa ki-uwima ambapo fahiwa ya neno moja hujumuishwa katika fahiwa ya neno jingine. Hii inamaana kuwa maana ya neno moja ni sehemu ya maana kubwa ya neno. Neno lenye maana kubwa huitwa “neno jumuishi” na maneno yenye maana ndogondogo huitwa “haiponimu”. Kwa mfano, mmea (neno jumuishi) lina haiponimu kama mgomba, mahindi, na maharage. Tunaona mtaalamu huyu haweki wazi maana ya vikoa vya maana ingawa anajikita Zaidi katika kuhusisha vikoa vya maana na haiponimia.

Dirk (2010) anaeleza kuwa, vikoa vya maana ni jozi za maneno yenye maana zinazohusiana ambazo maana zake zinategemeana, na kwa pamoja zinatoa dhana ya kimuundo yenye uhalisia ndani yake. Hii humaanisha kwamba, maana ya haiponimu zinazotokana na kikoa kimoja hujumuishwa katika maana pana au jumuishi moja.

2.0 Sifa za Vikoa vya Maana

Baada ya kufasili vikoa vya maana kwa mujibu wa wataalaamu mbalimbali, zifuatazo ni sifa za vikoa vya maana.

Dirk (2010) anafafanua kuwa vikoa vya maana huwa na sifa kuu mbili; kila kikoa kinaweza kuzaa vikoa vingine vidogovidogo. Kwa mfano 1 Matunda

1. Papai
2. Embe
3. Chungwa
4. Nanasi
5. Parachichi

Mfano 2. Wanyama

1. Chui
2. Simba
3. Mbwa
4. Mbuzi
5. Kifaru

Pia hakuna kanuni ya upangaji wa hivyo vikoa yaani kipi kiwe cha kwanza na kipi kiwe cha mwisho. Katika vikoa hakuna mpangilio maalumu wa mfuatano wa vikoa hivyo chochote kinaweza kuanza au kuwa cha mwisho.

                                                                 Kwa mfano; Matunda

4. nanasi

      3. Chungwa

1. Papai

2. Embe

Halikadhalika katika sifa hiyo ya kutokuwa na kanuni ya upangaji wa vikoa vya maana ina vighairi, kwani kuna baadhi ya vikoa hufuata kanuni na utaratibu maalumu wa mpangilio wa kinamba. Kwa mfano katika vikoa vya siku, miezi, miaka au namba, hivi ni vikoa vyenye kufuata utaratibu maalumu wa mfuatano wa namba.

Mfano; Siku   

1. Jumamosi
2. Jumapili
3. Jumatatu
4. Jumanne

Mfano 2; Namba

1. Moja
2. Mbili
3. Tatu

Vikoa hivi vya maana hufuata utaratibu maalumu ambapo maneno huorodheshwa kwa kufuata mpangilio wa kinamba.

3.0 Umuhimu wa Vikoa vya Maana

Baada ya kuangalia sifa za vikoa vya maana, ufuatao ni umuhimu wa vikoa vya maana na ufafanuzi wake.

Vikoa vya maana husaidia kuonesha uhusiano wa maneno yenye sifa sawa au zinazoelekeana kimaana. Vikoa vya maana humsaidia mwanaisimu kutambua sifa za maana mbalimbali zinazohusiana kimaana. Hii humaanisha kuwa, huwezi kuweka neno fulani katika kikoa fulani bila kujua sifa zinazotawala neno hilo. Hivyo basi, haiponimu zote zinazotokana na neno moja pana huwa na sifa ama zinazofanana au zinazoelekeana. Habwe na Karanja (2004) wanafafanua kuwa neon lenye maana kubwa huitwa neon jumuishi na lile lenye maana ndogo huitwa haiponimu. Wanaeleza kuwa neon mnyama katika lugha ya Kiswahili ambalo ni neno kuu, lina mahusiano ya kihaiponimia na maneno mbuzi, ng’ombe, simba, duma, nguchiro na mengineyo. Hivyo ukisema mnyama sio lazima uwe umemaanisha mbuzi au ng’ombe lakini ukisema mbuzi au ng’ombe kwa naman Fulani utakuwa umemaanisha mnyama.

Hurahisisha mchakato wa ujifunzaji lugha. Vikoa vya maana husaidia kumuelekeza mtu anayejifunza lugha fulani mahususi ili kujua vitu mbalimbali vilivyowekwa katika kundi Fulani husika. Kwa mfano, mtu mgeni wa lugha fulani huweza kujifunza kuwa, dhana ya neno “matunda”, hurejelea ndizi, maembe, parachichi, zabibu na machungwa. Kwa mantiki hii, mgeni wa lugha fulani anapotajiwa moja ya vitu vilivyoorodheshwa hapo juu, mfano ndizi, maembe au zabibu, ataelewa kuwa kinachomaanishwa au kinachorejelewa ni matunda.

Hurahisisha mawasiliano baina ya watumiaji wa lugha. Katika mawasiliano, matumizi ya neno moja pana linalorejelea maana nyingine ndogondogo husaidia kuokoa muda baina ya wazungumzaji. Kwa mfano, mtu anapokwenda sokoni, badala ya kutaja kitu kimoja kimoja, huweza kutaja kwa ujumla wake endapo vinahusiana. Mtu akienda sokoni huweza kuuliza; “una mboga za majani?” Atajibiwa; “kuna mchicha, chainizi, spinachi, na matembele”. Hivyo basi vikoa vya maana vitakuwa vimesaidia katika kurahisisha mawasiliano baina ya wazungumzaji, kwani baada ya kutaji kitu kimoja huweza kutaja kwa ujumla wake kama vinahusiana.

Vikoa vya maana husaidia katika shughuli za utunzi wa leksikografia. Mdee (2010), akimnukuu Wiegand, anaeleza kuwa, leksikografia kazi ya kisanaa inayojishughulisha na utunzi wa kamusi. Leksikografia hiyo hujishughulisha na ukusanyajin wa misamiati mbalimbali ya lugha na ndiyo inayosaidia kutungiwa kamusi. Kamusi ni kipengele cha kisemantiki kwa kuwa hutoa maneno yenye maana kwa watumiaji wa lugha. Maneno hayo huweza kutumika kama vikoa vya maneno vyenye maana. Mifano ya kamusi zenye vikoa vya maana ni kama vile; kamusi ya wanyama, Kamusi ya mavazi, Kamusi ya tiba ya magonjwa, Kamusi za misuko ya nywele, Kamusi za vyakula.

Kikoa kimoja huweza kusaidia kujua na kufafanua vikoa vidogovidogo vilivyomo ndani ya kikoa kikubwa. Kwa mfano, mtu anapokwenda hotelini na kusema; “naomba chakula”, ataulizwa, “unahitaji ugali, ndizi, viazi, au wali?”. Kisemantiki, hii humsaidia mtumiaji wa lugha kuteua kikoa mahususi kwa ajili ya matumizi yake kwa wakati huo. Kwa mfano, mtu atasema; “nahitaji ndizi”.

Husaidia kuonesha umbo la wingi ambalo lina umuhimu kisemantiki hasa katika upatanisho wa kisarufi. Kwa mfano, badala ya mtu kusema “kikoa cha mmea” husema “kikoa cha mimea”, badala ya kusema “kikoa cha ua” atasema “kikoa cha maua”. Vikoa hivyo vinapotumika kwenye sentensi huwa mimea imeota badala ya kusema mmea imeota, ua limechanuza badala ya kusema maua limechanuza

Vikoa vya maana vina sifa ya kuwa na maana ya kileksimu na kufanya kikoa kimoja kichanuze zaidi na kuweza kupata maneno mengine yenye maana kisemantiki. Kwa mfano, kuna kikoa cha masomo ya sayansi, baiolojia, fizikia, kemia, kilimo. Kikoa cha baiolojia kinaweza kufasiliwa kuwa ni somo la kisayansi linalohusiana na viumbe hai na visivyo hai. Hivyo tunaona kuwa kikoa cha baiolojia kimechanuza zaidi na kuleta maana ya kikoa hicho.

4.0 Changamoto za Vikoa vya Maana

Baada ya kuangalia sifa pamoja na umuhimu wa vikoa vya maan, vilevile vikoa vya maana vinakumbwa na changamoto mbalimbali katika kuelezea maana ya maana inayorejelewa. Zifuatazo ni baadhi ya changamoto hizo ambazo ni;

Kuna baadhi ya vikoa ni changamani. Hii ni kutokana na dhana kuwa, baadhi ya vikoa vya maana vinawakilisha dhana zaidi ya moja na hivyo kumfanya mtumiaji wa lugha apate utata wakati wa uainishaji wake. Mfano: ndege kama mnyama, na ndege kama kifaa cha usafiri. Katika muktadha huu, mkanganyiko wa kinachomaanishwa huweza kujitokeza ikiwa muktadha wa mazungumzo hautakuwa wazi.

Hakuna nadharia ya jumla inayohusika na upangaji wa vikoa hivi. Hii inatokana na ukweli kwamba, dhana hizi zipo vichwani mwa watumiaji wa lugha na huandikwa kutokana na matumizi yake kimaana. Kaitka kuorodhesha, mtumiaji wa lugha anaweza kuanza na kikoa chochote akipendacho. Kwa mfano, katika kikoa cha “mtu”, mtumiaji wa kwanza wa lugha anaweza kutaja mwanaume na mwanamke, na mwingine akataja kwa kuanza na mwanamke kisha mwanaume.

Uainishaji wa vikoa vya maana unahitaji umakini zaidi katika upangaji wa vikoa kwani kuna uchomozi wa vikoa vingine. Hii hutokea pale ambapo dhana moja mahususi huwa na dhana ndogondogo ndani yake ambazo nazo huweza kusimama peke yake na kuwa na vikoa vyake. Kwa mfano, kikoa cha binadamu tunapata wanaume na wanawake. Katika kikoa hiki, kuna vikoa viwili pia; kikoa cha wanawake chenye haiponimu kama vile bibi kizee, shangazi, mama, na msichana. Kikoa cha mwanaume kina haiponimu kama vile babu, mjomba, na mvulana.

Vikoa vya maana hutofautiana kutokana na eneo na utamadunihusika. Kila jamii ina utamaduni na utamaduni huo huwa na vikoa vitumikavyo katika mazungumzo yao ambavyo vinaweza kutofautiana na utamaduni wa jamii nyingine kutokana na aina na idadi ya vitu hivyo katika jamii husika. Mfano, kikoa cha ndizi katika utamaduni wa Wanyakyusa, kuna vikoa vya majina ya ndizi kama vile; malinda, matoki, mkono wa tembo, haradoni, kaambani na ndyali, lakini katika jamii ya Wahaya kuna vikoa vya majina ya ndizi kama vile; shubili, majivu. Hivyo tunaona kuwa vikoa vya maana huweza kutofautiana kati ya jamii moja na nyingine.

5.0 Hitimisho

Hivyo tunaweza kusema kuwa, ingawa kunachangamoto zinazokabili vikoa vya maana, vikoa hivyo vina umuhimu na mchango mkubwa katika kuendeleza na kukuza lugha. Hii ni sababu, wanajamii hufanya uteuzi mzuri wa maneno yenye maana kutoka akilini na kuyatumia maneno hayo katika mazungumzo na hivyo kufanya suala la mawasiliano liendelee kufanikiwa zaidi.

MAREJELEO

Brinton L. J. (2000). The Structure of Modern English. A Linguistic intro Illustrated Edition.

 John Benjamini Publishing Company.

Dirk, G. (2010). Theories of Lexico Semantics. Oxford University Press: New York.

Habwe, J. na Karanja, P. (2004). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix Publisher

Mdee, J, S (2011). Nadharia na historia ya leksikografia. TUKI: Dares salaam.