TUKI (2004), wanaeleza
kuwa michakato ni mfululizo wa shughuli unaosababisha kitu fulani kufikiwa.
Hivyo katika uwanja hu wa fonolojia tunaweza kuwa mchakato unaweza kufanyika
pale ambapo fonimu mbili zinapokutanishwa na huweza kutokea mabadiliko fulani
katika fonimu mojawapo.
Massamba na wenzake
(2007) wanasema kuwa kanuni ni taratibu maalum zinazosababisha mabadiliko ya
sauti katika lugha husika.
Massamba (2011) anasema
kuwa kuna michakato ya aina mbili ambayo ni michakato ya kiusilimisho na
michakato isiyo ya kiusilimisho. Miongoni mwa michakato ya kiusilimisho ni kama
ifuatayo:
Ifuatayo ni data tutakayotumia katika kazi hii
Umbo la ndani umbo la nje
/ mu + alimu / [ mwalimu ]
/ mu + anafunzi / [ mwanafunzi ]
/ mu + ana / [ mwana ]
/Nbaya/
[mbaya]
/Nbuga/
[mbuga]
/ mama / [ mãmã
]
/ nyanya
/ [nyãnyã
/ ki + angu /
[ change ]
/ ki + etu /
[ chetu ]
/ ki + ako / [ chako ]
/ pa+ingine /
[
pengine ]
/ waingi /
[wengi]
/ waizi / [ wezi
/Mu+japani/ [Mjapani]
/Mu+tu/
[ Mtu]
/Mu+gonjwa/
[ Mgonjwa]
/Mu+taalamu/ [Mtaalamu]
Uyeyushaji, Kwa mujibu wa
Mgullu (1999) anasema kuwa huu ni mchakato unaoelezea mabadiliko ya sauti na
kuwa kiyeyeyusho (y au w). Irabu za juu ambayo ni (u na i) ikifuatana na irabu
isiyofanana nayo katika neno, irabu hiyo hubadilika na kuwa kiyeyeusho kwa
mfano
Umbo la ndani umbo la nje
/ mu + alimu /
[mwalimu ]
/ mu + anafunzi / [ mwanafunzi ]
/ mu + ana / [
mwana ]
Katika data hiyo hapo juu inaonesha wazi kwamba irabu
ya juu nyuma /u/ imebadilika na kuwa kiyeyusho /w/ kutokana na kufuatiwa na
irabu ambayo haifanani nayo. Mchakato huu unaweza kuoneshwa na sharia / kanuni
ifuatayo:
/ u / → [ w ] / − I ≠u
+juu → -kons ∕ ─ +nyuma
+nyuma +kk laini +chini
- mviringo
Aidha irabu ya juu mbele / i / inabadilika na kuwa
kiyeyusho / y / kama inavyooneshwa katika data ifuatayo:
/ Mi + aka / [
myaka ]
/ mi + anzo / [
myanzo ]
Hivyo mchakato huo hunaweza kuoneshwa kwa kanuni
ifuatayo:
/ i / → [y]
/ I ≠i
+ sila-sila +sila
+ Juu → -kons
∕ ─+nyuma
+ mbele +kk gumu +chini
Mchakato mwingine ni wa
konsonanti kuathiri nazali (usilimisho pamwe wa nazali). Massamba na wenzake
(2007) wanaeleza kuwa katika lugha ya Kiswahili sanifu, na kwa hakika katikalugha
nyingi za kibantu, umbo la sauti la nazali huathiriwa na konsonanti
inayoliandamia. Mchakato huu unajidhihirisha latika data zifuatazo:
Umbo la ndani Umbo
la nje
/Nbaya/ [mbaya]
/Nbuga/ [mbuga]
Kutokana na data hizo, tunaweza kufafanua kanuni na
mazingira ya ubalikaji wa sauti kama ifuatavyo:
N→[m] ∕ ─/b/
+kons +kons +kons
+nazali → +nazali ∕ ─
+midomo
+ufizi +ant -nazali
Katika data hizo fonimu n
imebadilika kuwa fonimu m katika
mazingira ya kufuatiwa na konsonanti /b/. kwahiyo, sauti n ambayo ni ya ufizi
imefuata mahali pa matamshi pa /b/ ambayo na ya mdomo
Mchakato mwingine ni
unazalishaji wa irabu, Massamba (1996), anafafanua kuwa ni aina ya usilimisho
ambao irabu inachukua sifa za unazali kutokana na kuwa kwake karibu na nazali.
Unazalishaji huoneshwa kwa alama ya kiwimbi [ ~ ] juu ya sauti ambayo imepitia
mchakato huo. Mchakato huu unajidhihirisha katika data zifuatazo :
Umbo la ndani Umbo la nje
a)/ mama / [ mãmã ]
b)/ nyanya / [nyãnyã ]
Kutokana na data hizo, tunaweza kufafanua kanuni na
mazingira ya ubalikaji wa sauti kama ifuatavyo:
(a)
+sila +sila +kons
+nyuma → +nyuma ∕
+nazali
+chini +chini +midomo
+unazali
(b) 
+sila +sila +kons
+nyuma → +nyuma ∕ +kk
laini ─
+chini +chini +nazali
+unazali
Katika
data (a) na (b) irabu /a/ imepata sifa ya unazali kwa kutanguliwa na fonimu
/m/ na fonimu /ը/.
Hivyo basi katika mifano
hiyo tunaona kuwa irabu zilizo karibu na konsonanti nazali zimepata sifa ya unazali,
hii inamaana kuwa irabu itapata sifa ya unazali kama itatanguliwa au kufuatiwa
na konsonanti ambayo ni nazali.
Mchakato mwingine ni ukakaishaji,
Massamba, anasema kuwa hii ni aina ya usilimisho wa konsonanti , Massamba (
2007) akimrejelea Lass (1984) anaeleza kwamba ukakaishaji wa fonimu hutokea
wakati ambapo fonimu zisizo za kaakaa gumu zinapobadilika na kuwa za kaakaa gumu. Lugha ya Kiswahili
inafonimu mbili tu za kaakaa gumu ambazo ni / ᶡ / na / tꭍ
/. Vilevile Mgulu (1999), anafafanua kuwa ukakaishaji katika lugha ya Kiswahili
ni kitendo cha fonimu ambazo si vizuio kwamizwa kubadilika na kuwa vizuio
kwamizwa. Kama inavyooneshwa katika data
ifuatayo:
Umbo
la ndani
Umbo la nje
a)/
ki + angu / [
change ]
b)/
ki + etu / [
chetu ]
c)/
ki + ako / [ chako ]
Kutokana na data hizo, tunaweza kufafanua kanuni na
mazingira ya ubalikaji wa sauti kama ifuatavyo:
/
k / → [ t s] / /i/
+ I≠ /i/
+kons +kons +sila +sila
+kizuiw +kiz kwamz +mbele +chini
+kk
laini → +kk gumu +juu +
+nyuma
-ghuna -ghuna -viringo -viringo
Katika data (a) na (c), fonimu /k/ imebadilika na kuwa
fonimu /tꭍ/
katika mazingira ya kufuatiwa na fonimu /i/ katika mpaka mwa irabu /a/.
Pia katiak data (b),
fonimu /k/ imebadilika kuwa /tꭍ/ katika mazingira ya kufuatiwa na irabu
/i/ katika mpaka wa irabu /e/.
Mvutano wa irabu/
muunganiko wa irabu, kwa mujibu wa massamba (2007) anaeleza kuwa kuna
mabadiliko mengine ya sauti yanayohusu irabu lakini ambayo hayahusu irabu
kudondoshwa au kugeuka kuwa kiyeyusho. Upo pia uwezekano wa irabu ya fonimu
moja kukabiliana na irabu ya fonimu nyingine kisha irabu hizo mbili zikaungana
na kuzaa irabu moja tu.Mchakato huu unajidhihirisha katika data zifuatazo :
Umbo
la ndani umbo la nje
/
pa+ingine / [ pengine ]
/
waingi /
[wengi]
/
waizi /
[ wezi ]
Kutokana na data hizo, tunaweza kufafanua kanuni na
mazingira ya ubalikaji wa sauti kama ifuatavyo:
/
a/ + /i / → [ ƹ ]
+sila +sila +sila
+chini
+juu +mbele
+nyuma
+ mbele →
nusu- juu
-viring -viring -virng
Katika data hizo, fonimu
/a/ na /i/ zimeungana na kuunda irabu nyingine isiyofanana nazo ambayo ni [ ƹ ]
Mchakato wa udondoshaji,
Massamba na wenzake (keshatajwa) anasema kuwa mchakato huu unahusu kuachwa kwa
sauti fulani katika matamshi wakati fonimu mbili zinapokabiliana, yaani katika
mazingira hayo sauti ambayo hapo awali ilikuwepo hutoweka. Hii inajidhihirisha
katika data ifuatayo:
Umbo
la ndani
Umbo la nje
(a)/Mu+japani/ [Mjapani]
(b)/Mu+tu/ [ Mtu]
(c)/Mu+gonjwa/ [ Mgonjwa]
(d) /Mu+taalamu/ [Mtaalamu]
Katika
data (a) (b) na (C) fonimu /u/ imedondoshwa na kuwa kapa katika mazingira
ambayo imetanguliwa na nazali /m/ na kufuatiwa na konsonanti halisi. Pia katika
data (d), fonimu /u/ ya mwisho imedondoshwa na kuwa kapa katika mazingira ya
kutanguliwa na nazali /m/.
Kutokana na data hizo, tunaweza kufafanua kanuni na
mazingira ya ubalikaji wa sauti kama ifuatavyo:
Katika data
(b), /u/→[ᴓ] ∕−/t/
+sila +kons
+juu -ghuna
+nyuma →[ᴓ]
∕ +fizi
+viringe -nazali
Katika data (d), /u/→[ᴓ] ∕ /m/
+sila +kons
+juu +nazali
+nyuma →
[ᴓ] ∕ +midomo
+viringe
Katika data hizo, data
(b) fonimu /u/ imekuwa kapa katika mazingira ya kufuatiwa na konsonanti halisi
ambayo ni /t/. Vilevile katika data (d) fonimu /u/ imekuwa kapa katika
mazingira ambayo imetanguliwa na nazali /m/.
Mchakato wa tangamano la
irabu. Massamba na wenzake (keshatajwa) wanasema ni hile hali ya mabadiliko
sauti husababishwa na hali ya utangamano ambayo hujitokeza katka baadhi ya
vitamkwa. Yaani kunakuwa na namna fulani ya kufanana au kukubaliana kwa
vitamkwa ambavyo ni jirani. Hii inajidhihirisha katika data ifuatayo;
Umbo la ndani umbo la nje
/ Cheka/
[ chekea]
Kutokana na data
hizo, tunaweza kufafanua kanuni na mazingira ya ubalikaji wa sauti kama
ifuatavyo:
+sila +kons +sila +kons +sila
-kons → [ ƹ ]∕ +kk
gumu +nusu juu +kk laini +chini
-ghuna +mbele -ghuna +nyuma
Katika
data hiyo, irabu ya utendea imebadilika na kuwa irabu ya utendea [ ƹ ]
Kwa
ujumla, katika lugha ya Kiswahili mabadiliko ya sauti hayatokei tu, isipokuwa
hutokea sambamba na michakato na kanuni inayohusika na mabadiliko hayo.
MAREJELEO
Massamba,
D.P.B na wenzake (2007) Fonolojia ya
Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam: TUKI.
Mgullu,
R.S (1999) Mtalaa wa Isimu: Fonetiki,
Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi;
Longhorn
Publishers.
Massamba
D.P.B (2011) Maendeleo katika Nadharia ya Fonolojia. Dar es Salaam: TUKI.
TUKI
(2004) Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam: TUKI
No comments:
Post a Comment
syliverymanyama@gmail.com