KITENZI

Dhana ya vitenzi imeelezwa na wanazuoni tofautitofauti kama ifuatavyo: TUKI (1990) wanafafanua kitenzi kuwa ni neno ambalo hutokea kama sehemu muhimu ya kiarifu. Hii ina maana kuwa kitenzi ndio kijenzi kikuu cha kiarifu katika muundo wa sentensi. Matinde (2012) anasema kitenzi ni neno linalotoa taarifa kuhusu tendo linalofanyika, lililofanyika na litakalofanyika.

Richard na wenzake (1985) wanasema kuwa kitenzi ni neno ambalo hutokea kama sehemu muhimu ya kiarifu na ambalo huambishwa mofu za njeo, hali, nafsi, idadi na dhamira. Aidha, vitenzi hueleza juu ya tendo au hali. Naye Nkwera (2003) anasema kuwa vitenzi ni maneno yanayoarifu jambo ambalo hufanywa na jina au kufanyiwa jina. Pia, Nkwera anaeleza kuwa kitenzi kinaweza kuwa kiwakilishi au kivumishi kisimamapo peke yake kama jina. Vitenzi hutaja matendo, matukio, hali au mabadiliko. Kitenzi ni neno ambalo limebebeshwa vitu vingi ndani yake suala linalowafanya wanasarufi wengi kupendelea kuliita neno hilo kifungutenzi badala ya kitenzi.

Naye Mdee (2007) anatoa maana ya kitenzi kuwa ni neno linaloeleza jambo linalotendwa na lililotendeka. Kitenzi huarifu tendo lililofanywa au litakalofanywa na mnyama, mtu, au kiumbe chochote kinachoweza kutenda jambo. Mdee anaendelea kufafanua kuwa vitenzi vya Kiswahili havisimami pekee vinapotumiwa katika tungo, bali huambatana na viambishi vingine vyenye kuwakilisha mtenda wa tendo au mtendewa wa jambo. Kitenzi huambatishiwa pia viambishi vyenye kuonesha wakati tendo linapofanyika, kama mfano ufuatao unavyoonesha: Mfano Dada a-na-soma, watoto wa-na-ruka, baba a-ta-fika.

Mgullu (2010) anasema kuwa vitenzi ni aina ya maneno ambayo hutumika kama sehemu muhimu sana ya kiarifu cha sentensi ambayo hueleza jambo fulani linalohusu kiima cha sentensi. Katika lugha ya Kiswahili vitenzi ni maneno pekee ambayo ni lazima yawepo katika sentensi ndipo kifungu cha maneno kiweze kuwa sentensi, kwa mfano katika sentensi: Mtoto anakula. Aidha, Matinde (2012) anaeleza kuwa kitenzi ni neno linalotoa taarifa kuhusu tendo lililofanyika, linalofanyika au litakalofanyika. Katika muundo msingi wa tungo za Kiswahili kitenzi ndilo neno kuu katika sehemu ya kiarifu au kirai tenzi. Kitenzi kinapoondolewa katika sentensi bila shaka kifungu hicho cha maneno hukosa maana. Matinde anafafanua kuwa vitenzi huweza kusimama bila msaada wa aina zingine za maneno na sentensi ikawa kamilifu na yenye uarifishaji mkamilifu.

Kwa mujibu wa Massamba (2012), anafasili dhana ya Uarifu kuwa ni uhusiano wa kiima na kiarifu kwa namna ambayo kiarifu kinakuwa na neno linalovumisha kiima.  Kwa kutumia mifano ya kutosha kutoka katika lugha ya Kiswahili ufuatao ni ufafanuzi wa uarifu wa kitenzi.

Kitenzi huarifu kuhusu njeo. Habwe na Karanja (2007) wanasema kuwa kuna aina tatu za njeo, nazo ni njeo ya wakati wa sasa, wakati uliopita, na wakati ujao. Waihiga (2010) anaeleza kuwa kuna nyakati za aina tatu zinazowakilishwa na viambishi mbalimbali katika Kiswahili yaani, wakati uliopo, wakati uliopita na wakati ujao. Aidha, wanazuoni wengi wanakubaliana kuwa wakati uliopo huwakilishwa na kiambishi ‘na’, wakati uliopita huwakilishwa na kiambishi ‘li’ na wakati ujao huwakilishwa na kiambishi ‘ta’. Njeo ni miongoni mwa kategoria za kisarufi zinazosaidia kufasili dhana ya kitenzi.

                 Mfano: i) njeo ya wakati uliopo.

                              Anacheza, anapika, anasoma, analima anaimba.

                             ii) njeo ya wakati uliopita.

                              Alikula, alisoma, alioga,

                            iii) njeo ya wakati ujao.

                              Atacheza, ataimba, atalima,

Hivyo tunaona kuwa, katika mfano wa kwanza kiambishi na  katika kitenzi huarifu kuhusu wakati uliopo. Kiambishi li katika kitenzi huarifu wakati uliopita na liambishi ta, huarifu wakati ujao.

Kitenzi kinaarifu kuhusu nafsi, Kwa mujibu wa Habwe na Karanja (2007), wanafafanua nafsi kuwa ni kipahio kinachodhihirisha muhusika katika usemaji. Anaendelea kusema kuwa kuna nafsi tatu ambazo hudhihirika katika umoja na wingi. Nafsi ya kwanza huhusu yule mtu anayesema, nafsi ya pili inahusu mtu anayesemwa ilihali nafsi ya tatu inahusu anayesemwa juu yake.

                        

Mifano: i) Nafsi ya kwanza umoja inayohusu mtu anayesema  na nafsi ya kwanza wingi inahusu watu wanaosema.

Umoja                                                       wingi.

Ninakula,                                                 tunaku

                                        Ninachunga                                              tunachunga

     Nasafisha                                                tunasafisha

Katika mifano hiyo kiambishi ni katika kitenzi huarifu kuhusu mtenda na kiambishi tu huarifu kuhusu nafsi ya kwanza wingi

                   ii)  Nafsi ya pili

                                          Umoja                                                        wingi

                                          Unakula                                                   Mnakula

                                          Unachunga                                               Mnachunga

                                          Unasafisha                                               Mnasafisha

Aidha  kiambishi u katika kitenzi hutoa taarifa kuhusu nafsi ya pili umoja na kiambishi m huarifu kuhusu kitenzi cha nafsi ya pili wingi.

iii) Nafsi ya tatu

                                   Umoja                                                 Wingi

                                 Anakula                                               wanakula

                                 Analia                                                  wanalia

                                Anapiga                                                wanapiga

Katika mfano huu kiambishi a kinaarifu nafsi ya tatu umoja katika kitenzi pia kiambishi wa kinaarifu nafsi ya tatu wingi.

Kitenzi kinaarifu kuhusu kauli mbalimbali, Habwe na Karanja (2007) wanasema kauli ni umbo la kitenzi linaloonesha uhusino baina ya kiima na yambwa. Sentensi ambayo huchukua yambwa yaweza kuwa katika kauli ya kutenda au kutendwa.

Mfano: Kauli ya kutenda,  i) Mama anakula chakula

                                          ii) Mama amempiga mtoto

                                                     iii) Baba analima

Katika mifano hii kiambishi a kinaonesha kauli ya kutenda.

 Kauli ya kutendwa. 

                               Mifano: i) Mbuzi ameibwa leo

                                                        ii) Barua imeandikwa na mama.

                                                       iii) Kuku amechinjwa jana jioni.

Kauli za kutendewa.

                                          Mifano: i)  Mwanafunzi amefanyiwa mtihani

                                                       ii) Baba amepikiwa chakula.

                                                      iii) Ana ameandikiwa barua.

Kauli ya kutendesha.

                                           Mifano: i)  mama alimpigisha mtoto mswaki.

                                                        ii) Mjomba alimsomesha Ana.

                                                       iii) Napenda kuchezesha midori.

Kauli ya kutendeka.

                                            Mifano: i) Mpira umechezeka.

                                                         ii) Nguo imechanika.

                                                        iii) Chakula kimelika.

Hivyo basi katika mifano hiyo, viambishi iw, na, wa, ish, esh, ek, ik katika sentensi  vinaonesha kauli mbalimbali.

Kitenzi cha idadi, ni kategoria ya kisarufi yenye kuonesha umoja na wingi katika tungo. Idadi katika Kiswahili hudhihirika katika  ngeli  na upatanisho wake.

Mifano:   umoja                             wingi

                                 mtoto analia                     watoto wanalia

                                      mtoto anacheza                watoto wanacheza

                                    kiti kimevunjika               viti vimevunjika

                                     uzi umekatika                   nyuzi zimekatika

Hivyo katika sentensi hizo vitenzi vina arifu viambishi ngeli idadi ambapo a, ki, na u katika ngeli katika umoja na wa, vi, na zi katika wingi.

Kitenzi huarifu kuhusu hali mbalimbali kama vile hali ya mazoea na hali ya masharti.

Hali ya mazoea.

                                Mifano:  i) Mwalimu hufundisha wanafunzi.

                                              ii) Mayasa huimba kwaya kila siku.

                                             iii) Mtemi hutembelea watu wake kila siku jioni.

Hali ya masharti.

Mifano: i) Kama angeliwai kufika ningelimuona.

                                   ii) Mwalimu angelifundisha vizuri Salome angelifaulu

                              iii) Sara angelimsikiliza kiongozi wake angelikuwa

mwanafunzi bora.

Hali timilifu.                              Mifano: i) Mtoto ameimba leo.

                                                               ii)  Mwalimu amefundisha.                      

                                                              iii)  Mtoto amekula.

Hivyobasi, viambishi hu  huonesha  namna hali ya mazoea katika vitenzi vya Kiswahili  inavyo bainika  na kuarifu hali ya mazoea yaani tendo ambalo hufanyika mara kwa mara, pia viambishi ngali na ngeli vinaarifu kuwa ili jambo moja lifanyike basi lazima jambo fulani litendeke au kutokea na kiambishi me huo hali timilifu.

Matinde (2012), anafafanua kuwa kitenzi ni neno linalotoa taarifa kuhusu tendo linalofanyika, lililofanyika na litakalofanyika. Anaendelea kufafanua kuwa dhima kuu inayofanywa na kitenzi ambapo huarifu tendo. Fasili hii hailezei wazi kwani kuna baadhi ya vitenzi havielezei tendo mathalani vitenzi vishirikishi vinaarifu kuwapo au kutokuwapo kwasifa, hali au kitu Fulani.

Mfano:  i) Mwajuma ni mchafu.

     ii) Huyu si mwizi.

         iii) Watoto hawana heshima.

Hivyo basi Vitenzi ni, si na hawana vinaarifu kuwapo au kutokuwapo kwa jambo fulani haviarifu kuhusu kutendeka kwa tendo lolote.

Richards (1985) anafafanua kuwa vitenzi huarifu au hueleza mambo mbalimbali kuhusu kiima. Mambo hayo ni pamoja na:

Huarifu tendo linalofanywa au litakalofanywa.

Mifano: i) Mwabupina atacheza.

               ii) Mwabupina hatacheza.

Huarifu siku au wakati.

                                                     Mifano:  i) Leo ni jumatatu.

             ii) Kesho ni jumanne.

Huarifu cheo au kazi anayofanya mtu.

Mifano:  i) Bichwa ni mwalimu.

            ii) Kigori si mchezaji.

Huarifu hali ya kuwa au kutokuwa na kitu fulani

                                                    Mifano:  i) Nives ana kalamu.

            ii) Nives hana kalamu.

Huarifu sifa ya au za mtu.

                                                    Mifano:  i) Okwi ni mchezaji.

          ii) Okwi si mchezaji.

Huarifu hali ya kuwa au kutokuwa mahali fulani.

         Mifano:  i) Mulokozi yuko darassani.

                          ii) Mulokozi hayuko darasani.

Anaendelea kusema kuwa mifano ya vitenzi hapo juu hueleza mambo mengi na si matendo. Hii ndio inafanya tukubali kutumia istilahi ya vitenzi.

Kwa kuhitimisha urafishaji wa vitenzi unafanywa na viambajengo vya vitenzi kama vile nafsi, njeo, viambajengo vya idadi, hali za vitenzi na kauli mbalimbali za vitenzi. Viambajengo hivi vina dhima yakuarifu kuhusu kiima au vinaonesha uhusiano kati kiima na kiarifu ambapo vinataarifu anayetenda tendo.

MAREJELEO

Habwe, J. na Karanja, P. (2007). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix.

Massamba, D. P. B. (2012). Kamusi ya Isimu na Falsafa ya Lugha. Dar es Salaam: TUKI.

Matinde, R. S. (2012). Dafina ya Lugha; Isimu na Nadharia. Mwanza: Serengeti Educational              

                    Publishers.

Mdee. J. S. (2007). Nadharia na Historia ya Leksikografia. Dar es Salaam: TUKI.

Mgullu, R. S. (2010). Mtaala wa Isimu: Fonetiki Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi:

                    Longhorn Publisher.

Nkwera, F. V. (2003). Sarufi, Fasihi na Uandishi wa Vitabu Sekondari na Vyuo. Dar es Salaam:                   

                    Tanzania Publishing House.

Richard, J. et. al (1985). Dictionary of Applied Linguistics. Harlow: Longman.

TUKI. (1990). Kamusi ya Sanifu ya Isimu na Lugha: Dar es Salaam. TUKI.

Waihiga, G. (2010). Sarufi Fafanuzi ya Kiswahili. Nairobi: Longhorn Publisher.