FASIHI SIMULIZI; ushairi na methali

Wamitila (2002) anaeleza kuwa fasihi simulizi ni fasihi ambayo huwasilishwa kwa njia ya mdomo kwa kusimuliwa, kuimbwa, kutongolewa au kughanwa.

TUKI (2004) inatoa fasili ya fasihi simulizi kuwa ni fasihi inayohifadhiwa na kurithishwa kutoka kizazi kimoja hadi kizazi kingine kwa njia ya mdomo kama vile methali, hadithi, ngoma na vitendawili. Fasili hii ina maana kuwa nyenzo kuu ya uwasilishwaji wa fasihi simulizi ni matumizi ya mdomo na kwamba fasihi simulizi hurithishwa kutoka kizazi kimoja hadi kingine baada ya kuhifadhiwa.

Kwa ujumla kutokana na fasili hizi tunaweza kufasili fasihi simulizi kuwa ni sanaa inayotumiwa lugha ya kusemwa na utendaji inayowasilishwa kwa hadhira kwa njia ya ana kwa ana.

Wamitila (2012) anadai kuwa ushairi simulizi ni ushairi ambao huwasilishwa kwa sauti mbele ya hadhira, ambao hutungwa papo hapo au huwasilishwa kutokana na kumbukumbu ya muwasilishaji wake.  Anaeleza zaidi kuwa ushairi simulizi ni sehemu ya utamaduni ambao hurithishwa kutoka kizazi hadi kizazi. Asili ya ushairi simulizi inahusishwa na asili ya ushairi wenyewe hasa katika matambiko ya kijamii. Kuwepo kwa miundo fulani, ruwaza au mpangilio maalumu wa sauti, ishara na uso. Huu ndio msingi wa kujulikana kama ushairi simulizi. Wamitila (2012) anaendelea kusema kuwa pana umuhimu mkubwa wa kutofautisha kati ya ushairi simulizi na tungo ambazo zimeandikwa kwa minajili ya kuwasilishwa mbele ya hadhira.

Mulokozi (2017) anasema kuwa ushairi simulizi na nyimbo hakuna utofaauti, yaani ni ndugu. Anasema kuwa undugu huo unatokana na vigezo fulani vinavyobainisha fani hizo. Mfano; Nudhumu (utanzu wa kufuata urari wa vina na mizani) matumizi ya ala za muziki na uzito wa hisia na mkitadha wa uwasilishaji kwa hadhira.

Kwa ujumla ushairi simulizi ni utanzu unaojumuisha tungo zote zenye mapigo ya kimuziki, mawazo, hisia, na hoja. Aidha utanzu huu huwasilishwa kwa njia ya mdomo kwa kutumia lugha ya mkato yenye mpangilio maalumu wa maneno katika mishororo. Ushairi simulizi huimbwa, hughanwa, au kukaririwa, pia ni muhimu kujua kuwa ushairi simulizi hutofautiana na mashairi ambayo huandikwa kwa lengo la kuwasilishwa mbele ya hadhira katika mashindano ya matamasha ya muziki au yanayowasilishwa katika hadhira maalum.

Wamitila (2003) anaeleza kuwa tanzu ni istilahi inayotumiwa kuelezea au kurejelea aina ya kazi mbalimbali za kifasihi. Naye Mulokozi (2017) amefasiri dhana ya tanzu kuwa ni aina au fungu la tungo za kifasihi zenye vigezo vya tungo na mbinu za uwasilishwaji wa aina moja au zaidi zinazofanana.

Kwa ujumla tunaweza kusema kuwa tanzu za fasihi simulizi ni aina mbalimbali ya za fasihi simulizi mfano hadithi, ushairi, semi na maigizo.

University of Nairobi (1995) wanafasili dhana ya muundo katika fasihi simulizi kuwa ni mpango na mtiririko wa kazi ya fasihi simulizi.  Wanaendelea kueleza kuwa kwa upande wa visa na matukio katika muundo huzingatia jinsi fanani anavyofuma na kuunganisha tukio moja na jingine, pia huangalia jinsi inavyogawanyika kimpangilio, kisura na kimaonesho.

Kwa upande wa kipera cha methali, Samwel (2015) anaeleza kuwa ni semo fupi fupi ambazo hubeba mafunzo mazito na busara za wazee. Pia anaeleza kuwa methali hubeba falsafa na mtazamo wa jamii juu ya masuala mbalimbali na ndiyo nyenzo inayotumika zaidi katika kutolea mafunzo. Kutokana na ufupi wake na busara iliyomo ndani yake, huaminika kuwa methali ni njia bora zaidi ya kuwasilishia mafunzo na kuikanya jamii. Kwa mfano;

“Asiyesikia la mkuu, Huvunjika guu.

Kwamujibu wa Mulokozi (2017) anaeleza kuwa methali ni usemi mfupi wa mapokeo unao dokeza kwa muhtasari fikra au mafunzo mazito yanayotokana na tajiriba ya jamii inayohusika. Kwa ujumla medhali ni semi fupi fupi za mapokeo zenye kubeba mafunzo mazito kwa jamii.

Baada ya kuangalia fasili hizo muhimu katika swali hili zifuatazo ni tofauti zilizopo kati ya kipera cha shairi na kipera methali kimuundo,

Methali na ushairi hutofautiana katika idadi ya maneno, muundo wa methali huweza kuwa na muundo wa mshororo mmoja wenye vipande viwili. Mfano katika methali zifuatazo;

                                          Mchumia juani, hulia kivulini

                                           Haba nahaba, hujaza kibaba

Lakini katika shairi huwa na mfululizo wa beti nyingi ili kuweza kutoa ujumbe ulio kusudiwa hivyo huwa na maneno mengi tofauti na methali ambazo huwa na maneno machache. Samwel (2015) anaeleza kuwa utungo wa ushairi una mishororo mine kwa kila ubeti na vipande viwili vya mizani nanenane.Mfano katika shairi la “Ajira za Watoto” la Mutua (2009) lililonukuliwa na                 Samwel (2015).

                          “Natunga nikiwaasa, watoto kutowaajiri

                             Nawaelezea hasa, ya mambo ya livyojiri

                              Ni kinyume shika sasa, huo ukweli mukiri

                               Komeni tena komeni watoto kuwaajiri…”

Kutokana na hoja hii ni dhahiri kuwa methali na ushairi hutofautiana sana katika kigezo cha idadi ya maneno.

 Shairi huambatana na ala za muziki katika uwasilishaji wake (sio mara zote). Wakati wa uwasilishaji wa mashairi ala kama vile ngoma, pembe, vugo na marimba huweza kutumiwa. Tofauti na methali ambazo katika uwasilishaji wake hazihitaji ala yoyote, hii ni kwa sababu methali hutolewa kwa mazungumzo bila kuwa na mapigo yeyote ya kimuziki.

Muundo wa idadi ya vipande katika mshororo mmoja. Samwel (2015) anaeleza kuwa kuna baadhi ya mashairi yenye vipande vitatu katika mshororo mmoja na mashairi hayo huitwa ukawafi. Anaeleza zaidi kuwa ukawafi ni bahari ya shairi yenye vipande vitatu kila mshororo huku kila kipande kikiwa na kina chake. Katika shairi vipande hivi vina majina, kipande cha kwanza huitwa ukwapi, kipande cha pili huitwa utao na kipande cha tatu huitwa mwandamizi. Anatoa mfano kutoka wa shairi la “Biashara” lililopo katika Mbarwa (2000) kama linavyonukuliwa hapa chini;

                               “Biashara ni hasara, huwaka moto, ni kujitolea

                                   Haitaka fikara, ila mvuto, inaweza kolea

                                  Mbiashara busara, impa mapato, na kuendelea…”

Lakini methali huwa na muundo wa vipande viwili tu kwa kila mshororo. Mfano wa methali ni kama zifuatazo;

                                                                        i.            Pema usijapo pema, ukipema si pema tena

                                                                      ii.            Ukiambwa jambwe, usijeamba kumbe

                                                                    iii.            Hindi ndiko kwenye nguo, na wendao tupu wako

Hivyo muundo wa methali na shairi umetofautiana katika idadi ya vipande katika mshororo kama ilivyofafanuliwa.

Baada ya kuangalia tofauti zilizopo baina ya shairi na methali, zifuatazo ni hoja zinazofafanua ufanano baina ya kipera cha shairi na kipera cha methali.

Methali na  shairi huwa na urari wa vina na mizani, methali nyingi katika jamii za Waswahili aghalabu huwa na urari wa vina na mizani pamoja na mpangilio mzuri wa vina.Wamitila (2012) anaeleza kuwa sifa mojawapo ya methali ni urari wa vina na mizani.Mfano wa methali hizo ni;

                                                                                              i.            Hindi ndiko kwenye nguo, na wendao tupu wako

                                                                                            ii.            Akwitaye kajaza, ukikawia atapunguza

                                                                                          iii.            Mzoea punda, hapandi farasi

Aidha, suala la urari wa vina na mizani linajitokeza pia katika shairi ambapo Samwel (2015) anaeleza kuwa shairi huzingatia ubeti wenye vipande viwili vya mizani nane nane kila kipande. Pia Samwel (2015) anatoa mfano shairi lenye urari wa vina na mizani liitwalo shairi la “Ulevi”.

“Kuna wa pombe ulevi, na wengi wake walevi

                                          Alobobea mlevi, aenda kama kiwavi

                                          Atalala kwenye jamvi, jamala yake ugomvi

                                  Hana heshima mlevi, hakosi kuwa mchimvi…”

Hivyo utaona kuwa katika shairi hilo la “Ulevi” kina cha kati ni “vi” na vya mwisho ni “vi”. Pia mizani ya kipande cha kwanza cha shairi inaendana na ile ya kipande cha pili, ambapo ipo mizani 8 kila kipande. Hivyo ni wazi kusema kuwa miundo ya methali na ya mashairi aghalabu hufanana.

Vipera vyote vina muundo wa takriri. Hii ni mbinu ya kisanaa ya kurudiarudia neno au kifungu cha maneno ili kussitiza ujumbe fulani.  Wamitila (2012) anaeleza kuwa methali huwa na muundo wa takriri ili kusistiza wazo au jambo linalokusudiwa. Kwa mfano;

                                                                                                          i.            Bandu bandu, humaliza gogo.

                                                                                                        ii.            Hayawi hayawi, yamekuwa.

                                                                                                      iii.            Haraka haraka, haina Baraka.

                                                                                                      iv.            Haba na haba, hujaza kibaba.

                                                                                                        v.            Hauchi hauchi, unakucha

Vilevile katika mashairi mbinu ya takriri hutumika sana kwani neno au kifungu cha maneno huweza kujirudia mara kadhaa kwa lengo la kuweka msisitizo juu ya jambo fulani. Mfano katika shairi la “Nimo” lililoandikwa na Mahiri Mwita na kunukuliwa na Samwel (2015) matumizi ya takriri yameweza kujidhihirisha kama linavyosomeka hapa chini;

                                                             “Nimo”

                        “Nimo ndimo mimi nilimo, simo simostahili,

                         Nimo niwajibikamo, simo mwenye ujalili,

                          Nimo nikusudiamo, simo wanamodhariri,

                          Nimo nanitakikamo, simo name kwa thakili,

                          Nimo kwa kina na kimo, simo mwa wasokubali,

                        Nilimo nimo….”

Hivyo kutokana na mifano tajwa hapo juu ni dhahiri kuwa methali na shairi huwa na muundo wa takriri

Muundo wa sehemu mbili, methali nyingi huwa na muundo wenye sehemu mbili, ambapo sehemu ya kwanza huanzisha wazo fulani na sehemu ya pili hukamilisha wazo hilo. Kwa mfano;

                                                                                                    i.            Haraka haraka / haina Baraka

                                                                                                  ii.            Tama mbele / mauti nyuma

                                                                                                iii.            Mdharau mwiba / mguu huota tende

Hivyo katika methali hizi, wazo linalozingatiwa katika sehemu ya kwanza ya methali linakamilishwa katika sehemu ya pili. Lakini pia muundo huohuo hutumika katika mashairi kwani mashairi mengi aghalabu huwa na pande mbili. Kwa mfano katika shairi la “Kifo” ambalo Samwel (2015) amelinukuu kutoka kwa Muzale (2009).

                       Kifo ninakukimbia,sauti kali hewani

                       Kifo ninakulilia,chozi hadi miguuni

                       Kifo ninakutungia,shairi lenye thamani

                       Kifo ninakuinamia,bila kofia kichwani.

Hivyo kipera cha shairi na kipera cha methali zinaufanano wa muundo kwa sababu ya kuwa na muundo wenye pande mbili.

Kwa ujumla kipera cha shairi na kipera cha methali hutofautiana halikadhalika hufanana kama ilivyodhihirishwa katika hoja tajwa hapo juu. Pia methali na shairi kidhima zote zina jukumu moja la kuelimisha jamii, kuonya jamii, kuburudisha jamii, kuhifadhi na kutunza amali za jamii na zote hukuza lugha. Hivyo kipera cha methali na kipera cha shairi ni muhimu kwa jamii zetu.

                                                                 MAREJELEO

Mulokozi, M. M (2017). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam: KAUTTU

Samwel, M. (2015). Umahiri Katika Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam: Mavel         

Publishers(MVP)

TUKI (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dae es Salaam: Chuo Kikuu cha Dar es Salaam

University of Nairobi. (1993:45). Annual Report: Kenya.

Wamitila, K. W. (2003). Kamusi ya Fasihi, Istilahi na Nadharia. Nairobi: Focus Publication Ltd.

Wamitila, K. W. (2012). Kichocheo cha Fasihi Simulizi na Andishi. Nairobi: Focus Publication

Ltd.