KISHAZI NI NINI.

Dhana ya kishazi imefasiliwa na wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo:       

Lyons (1968:170-171), akinukuliwa na Massamba na wenzake (2012:121) anaeleza kuwa kishazi kama kundi la maneno lenye kiima na kiarifu, hasa likiwa ndani ya sentensi kuu. Mtaalamu huyu anasisitiza kuwa kishazi lazima kiwe ndani ya sentensi kuu.

Matei (2008:208), anafasili kishazi kama kundi la maneno ambalo lina kiima kimoja na kiarifu kimoja. Anaendelea kusema kuwa katika kila sentensi huwa kuna angalau kishazi kimoja. Anasisitiza kuwa katika kila sentensi lazima kuwe na angalau kishazi kimoja. Lakini pia Matei (kashatajwa), anabainisha sifa mbalimbali za kishazi ambazo ni pamoja na;

(i).Kishazi lazima kiwe na kiima na kiarifu.

Mfano I; mtoto aliyekuja jana / ameondoka

K                               A

(II). Kishazi lazima kiwe na kitenzi ndani yake

Mfano II; Juma /anatembea.

T

                          

Chomi (2003:135), anasema kishazi ni tungo iliyoundwa kwa kikundi nomino (KN) pamoja na kikundi kitenzi (KT). Kwa mfano:

Mwalimu wetu/ anafundisha.

KN           KT

Kwa ujumla kishazi ni neno au mpangilio wa maneno wenye kirai kitenzi kimoja ndani yake, ambapo kitenzi hicho kinaweza kuwa ni kitenzi kikuu au kitenzi kilichoshushwa hadhi.Hivo chakusisitiza hapa nikwamba kishazi hujidhihirisha katika maingira ya sentensi inamaana kwamba bila kuwepo kwa sentensi kuu iliyokibeba hatuwezi kuwa na kishazi kwa sababu kishazi chenyewe kitakua sentennsi.

  

Katika uainishaji wa vishazi kuna vigezo vitumiwavyo ili kuainisha aina zake. Miongoni mwa vigezo hivyo na aina inazotupatia kwa kila kigezo ni kama ifuatavyo;

Kwa kuzingatia kigezo cha kitenzi kilichobebwa, hapa tunapata aina mbili za vishazi ambavyo ni vishazi ukomo na vishazi viso ukomo. Kwa mujibu wa Radford(1988:287), anasema kuwa kuna vishazi ukomo ni vile ambavyo vina vitenzi vyenye ukomo yaa ni vilivyoundwa na njeo na upatanisho wa kisarufi. Vishazi visoukomo ni vishazi visivyobeba njeo wala upatanisho wa kisarufi.

Kwa kuzingatia kigezo cha dhima kuna vishazi vikumushi, vishazi jalizi, vishazi elezi na vishazi rejeshi. Hii ni kwa mujibu wa Luraghi na Parodi (2008:76), wanafafanua kuwa vishazi vyenye sifa hizi ni vishazi tegemezi pekee.

Pia kwa kuzingatia kigezo cha kujitegemea, kuna aina kuu mbili za vishazi ambavyo ni vishazi huru na vishazi tegemezi.

Kwa mujibu wa Chomi (2003:191), kishazi huru ni kishazi chenye uwezo wa kutumika peke yake na kuleta maana kamili katika mawasiliano bila kutegemea kishazi kingine kwa mfano;

                                                  i)mtoto anatembea

ii)Waacheni watoto waje kwangu.

Mifano iliyopo hapo juu ni vishazi huru ambavyo havihitaji vishazi tegemezi kukamilisha maaana.

Kwa mujibu wa Obuch (2015:119), kishazi tegemezi ni kishazi kisicho kamili ambacho huweza kutegemea kishazi huru ili kikamilike. Hivi ni kusema kuwa vishazi tegemezi haviwezi kutokea peke yake kama tungo au sentensi kamili. Kishazi tegemezi hutoa habari ya ziada kuhusu kishazi huru kwa mfano;

i)Sentensi : mwalimu aliyekuja jana amepotea

                                          Kishazi tegemezi: mwalimu aliyekuja jana.

     ii)Sentensi :Mbuzi aliyepotea jana amepatikana

                                            Kishazi tegemezi:mbuzi aliyepotea jana

Yafuatayo ni mambo yanayosababisha utegemezi wa vishazi tegemezi;

 Uwepo wa viambishi rejeshi, kwa mujibu wa Massamba na wenzake (1999:26) anasema kuwa ni viambishi ambavyo hurejerea kwenye kirai nomino kinachokibeba. Vviambishi hivyo husababishwa na o -rejeshi ambavyo inapachikwa katika mzizi wa kitenzi, mfano wa viambishi rejeshi ni kama vile –ye,-cho,-ko,-vyo,-nakadhalika.Viambishi hivyo vinavyopachikwa kwenye mzizi wa kitenzi huweza kukishusha kitenzi hadhi nakufanya kiwe tegemezi na kusababisha utegemezi katiaka tungo.

 I) kiti kilichovunjika jana, kimepatikana.

II) N`gombe aliyepoteajana, amepatikana.

                                            III) Gari lililopita jana,lilianguka

Hivyo maneno yaliyokolezwa wino ni viambishi rejeshi vya o rejeshi vilivyosababisha vishazi hivyo kuwa tegemezi na maneno yaliyopigiwa mstari ni vishazi tegemezi.

Aidha uwepo wa viambishi vinavyodokeza hali ya masharti, hivi ni viambishi vinvyoonesha kuwa ili tendo fulani lifanyike yapasa kitu fulani kifanyike kwa maana kwamba ili tukio fulani litokee hadi masharti fulani yatimizwe. Kwa mujibu wa Massamba (kashatajwa), anabainisha viambishi vya masharti kuwa ni kama vile, ki, ngali na ngeli. Viambishi hivi vinapopachikwa ndani ya kitenzi hubadili hadhi yake kwa mfano:

                                   i)Tungelikimbia mapema, tungelipona

                                   ii)Akifundisha vizuri, tutafaulu

                                  iii)Wananchi wakinichagua, kawatajuta

Katika mifano hiyo hapo juu maneno yaliyokolezwa wino ni viambishi vya masharti vilivyopachikwa katika kitenzi na kuleta mabadiliko ya kitenzi na kusababisha kushushwa hadhi kitenzi na maneno yaliyopigiwa mstari ni vishazi tegemezi.

Vilevile matumizi ya kiambishi “KU”, husabasha utegemezi, Matei keshatajwa anasema vishazi tegemezi vinavyoundwa na kiambishi “Ku” (kitenzi kisoukomo) huundwa kwa kitenzi jina. Kiambishi hichi kinapopachikwa katika viteni hushusha hadhi vitenzi hivyo, na kuvifanya kuwa vitenzi jina. Mfano ;

i)kuimba kwake, kunafurahisha

                                                    ii)kusoma kwake kunasidia

iii)kupenda kwake kunafurahisha

Hivyo basi vitenzi kama vile imba, soma na penda vimeshushwa hadhi na kubeba utegemezi baada ya kuambikwa kiambishi kuna kusababisha kishazi tegemezi kutokea.

Aidha kishazi tegemezi husababishwa na ujazilizaji, Kamusi Pevu ya Kiswahili wanafasili ujazilizaji kuwa ni upachikaji au uongezaji wa vipashio katika tungo ili kutoa taarifa fulani. Kishazi tegemezi hutumikakujaliza kiarifu cha kishazi kikuu kwa mfano;

i)mwalimu ametangaza kuwa jaribio litafanyika wiki ijayo

                               ii)mtoto anakula huku mama anaosha vyombo

                              iii)Raisi ametangaza kuwa waziri atakuja kesho

Hivyo basi maneno kama vile kuwa na kwamba yanayotokea katika upande wa kiarifu   yanaonesha vijalizo vya kiarifu cha kishazi kikuu. Ambavyo vinapelekea kishazi kushushwa hadhi na kuwa tegemezi.

Vilevile uwepo wa maneno tegemezi ambayo mara nyingine hujulikana kama viunganishi tegemeziambavyo hutumika kuunganisha vishazi huru na vishazi tegemezi, baadhi ya maneno hayo ni kama vile, ijapokuwa, endapo na ikiwa. Maneno hayo yakitumika husababisha kishazi kuwa tegemezi. Massamba (keshatajwa), anaeleza kuwa utegemezi wa kishazi huweza kupatikana kwa kutumia vishazi tegemezi vyenye muundo uliokitwa katika maneno na ambavyo hutokea mwanzoni mwa kitenzi, nomino au kiwakilishi kinachounda kishazi hicho. Kwa mfano:

                                            i)Ijapokuwa hapendezi, mimi nitamuoa

ii)Ili uende mbinguni ni lazima uwe mwema

Katika mifano hiyo, maneno yaliyokolezwa wino ndiyo yaliyosababisha kishazi kushushwa hadhi na kuwa na hali ya utegemezi, maneno yaliyopigiwa mstari ni kishazi tegemezi kilichosababishwa na maneno yaliyopachikwa mwanzoni mwa sentensi.

Hivyo basi ingawa vishazi tegemezi havitoi taarifa kamili, lakini huwa na dhima muhimu sana kwani vishazi tegemezi hufanya kazi kama vijalizo vya nomino, aidha kishazi tegemezi katika sentensi huweza kuongeza maana ya ziada katika kishazi huru.

                                               

MAREJELEO

Chomi, E.W (2003). Sarufi Miundo ya Kiswahili. Libya: Chuo Kikuu Cha Sebha.

Luraghi, S. na Parodi, C (2008). Key Terms in Syntax and Syntactic Theory. New York: Continuum

                                      International Publishers

Massamba na wenzake (1999). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu. Dar Es Salaam:           TUKI.

Massamba, P.B (2009). Kamusi ya Isimu na Falsafa ya Lugha. Dar Ea Salaam: TUKI.

Massamba na wenzake(2012).Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu, Secondari na Vyuo. Dar Salaam:TUKI.

Matei, A.K (2008). Darubini ya Sarufi. Nairobi:Phoenix Publishers Limited.

Mulokozi, M.M (2017). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Dar Es Salaam.Moccony

                 Printing Press.

Obuch, S.M & Mukibiwana, A (2015). Muundo wa Kiswahili, Ngazi na Vipengel

               Nairobi:Printing Services Ltd.

Radford, A. (1998) Syntactic theory and the Structure of English: A minimalist approach. Cambridge                         University press