SINTAKSIA NI NINI

Swali hili tumeligawa katika sehemu kuu tatu, ambapo sehemu ya kwanza ni utangulizi, sehemu ya pili ni kiini na sehemu ya tatu ni hitimisho. Ambapo katika utangulizi tutaeleza nini maana ya dhana telezi, katika kiini tutaeleza utata au utelezi unaojitokeza katika dhana ya sintaksia na mwisho tutahitimisha.

Dhana telezi kwa mujibu wa Kamusi Pevu ya Kiswahili (2016), wanasema “telezi” imetokana na neno teleza ambayo ina maana ya taka kuanguka hasa baada ya kukanyaga au kupita mahali panya utelezi. Mfano Sakafu hii inateleza. Pili wanasema teleza ni fanya kosa au kutenda bahati mbaya. Mfano Yule si mwanafunzi jeuri aliteleza tu. Aidha katika mawanda ya taaluma tunapozungumzia dhana telezi tunamaanisha kwamba ni dhana ambayo inamkanganyiko miongoni mwa wataalamu yaani mpishano wa wataalamu katika kufasili au kuielewa dhana hiyo. Utelezi katika taaluma unajitokeza katika dhana mbalimbali ikiwemo tawi la sintaksia kama tutakavyo liangalia katika swali letu.

Aidha, katika kufasili dhana ya sintaksia kumekuwepo na utata mkubwa sana, utata huu unasababishwa na mambo yafuatayo;

Mosi, sintaksia ni taaluma ya isimu ianayojishughulisha na nini? Kwa mujibu wa Kamusi Sanifu ya Isimu (1990), wanaeleza kwamba sintaksia ni tawi la sarufi linalojishughulisha na mpangilio na uhusiano wa vipashio katika sentensi. Pia Kamusi ya Webster New Collegiate (1979), wanaeleza kwamba sintaksia ni namna ambavyo maneno huungwa pamoja kuunda vikundi virai, vishazi au sentensi. Wakati Richard na wenzake (1985), anasema ni taaluma inayohusu namna maneno yanavyoungana ili kuunda sentensi na vilevile sheria ambazo husimamia uundaji wa sentensi. Katika fasili hizi kwa mfano fasili ya kamusi sanifu ya isimu (keshatajwa), na Kamusi ya Webster New Collegiate (keshatajwa) wanatilia mkazo kwamba sintaksia inajihusisha na kuchunguza mpangilio na uhusiano wa maneno katika sentensi, wakati tunaona kwamba Richard  na wenzake (keshatajwa) wanatilia mkazo kwamba Sintaksia ni tawi  la isimu linalojishughulisha na mpangilio wa maneno pamoja na sheria. Mtaalamu mwingine mwenye mtazamo kama huu ni Carnie (2006), nae anasema kuwa sintaksia inajihusisha na mpangilio pamoja na kanuni au sheria. Hivyo tunaona utelezi wa dhana ya sintaksia unajitokeza kuhusu nini hasa Sintaksia inachojishughulisha nacho ambacho kwayo ndiyo cha msingi.

Pili, Asili ya neno lenyewe sintaksia, kwa mujibu wa Graffi (2001), anasema kwamba sintaksia ni neno la kigiriki lenye maana ya mpangilio wa vitu pamoja. Katika asili ya neno lenyewe sintaksia lina maana ya mpangilio ya vitu pamoja, asili ya neno hilo linaleta utelezi kwani wataalamu wanapofasili dhana yenyewe kuna vitu wanaviongezea amabvyo ni zaidi ya asili ya neno lenyewe sintaksia.Kwa  mfano Massamba ma Wenzake (1999), anafasili sintaksia kama ni utanzu wa sarufi unaojishughulisha na uchunguzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa vipashio vyake. Wanaendelea kusema, utanzu huu uchunguza sheria au kanuni zinazofatwa katika kuyapanga maneno ili yalete maana inayokubalika katika lugha husika. Hivyo utaona fasili ya massamba na wenzake inavuka mipaka ya asili ya neno lenyewe sintaksia. Jambo ambalo linazua utelezi sana katika kufasili dhana hiyo.

Tatu, Sheria na kanuni ambazo zinapaswa kufwata ni zipi? Wataalamu kadhaa katika fasili zao wanadai kwamba sintaksia inajishughulisha na Kanuni au sheria zinazofatwa katika kuyapanga maneno ili yalete maana. Kwa mfano Massamba na Wenzake (keshatajwa) wanafasili utanzu kwamba huu unachunguza sheria au kanuni zinazofatwa katika kuyapanga maneno ili yalete maana inayokubalika katika lugha husika. Pia Carnie (keshatajwa) sintaksia inajihusisha na mpangilio pamoja na kanuni au sheria.

             Kwa mfano; a) Juma jana alienda kutembea - Hii inafata kanuni zote hivyo inakubalika

                                  b) Halima amekwenda shule – Hii inakubalika

                                 

                                  a) Alienda juma jana kutembea - Hii haikubaliki kwani haijafata mpangilio

                                 b) Shule Halima amekwenda – Hii haikubaliki

Wataalamu hawa hawatuambii kwamba hizo sheria na kanuni zenyewe zinaitwaje, na ni zipi, jambo kama hili ndilo linalochangia kuleta utelezi kwenye dhana ya sintaksia.

Nne, Je sintaksia inatazama mpangilio wa maneno au vipashio katika sentensi? Katika kufasili dhana ya sintaksia wanatofautiana juu ya nikipi hasa kinachoungana na kingine ili kuunda sentensi.  Kwa mujibu wa Kamusi Sanifu ya Isimu (1990), wanaeleza kwamba sintaksia ni tawi la sarufi linalojishughulisha na mpangilio na uhusiano wa vipashio katika sentensi. Pia Besha (2007), anafasili sintaksia kama taaluma inayojishughulisha na uchambuzi wa muundo wa sentensi za lugha. Aidha Habwe na karanja (2004), wanafasili sintaksia kama ni utanzu wa isimu unaoshughulikia muundo wa sentensi na elementi zinazonda sentensi kama vile kategoria za maneno, vikundi (virai) na vishazi. Katika fasili hizo zilizotajwa na wataalamu hao zinaleta mkanganyiko kwani wataalamu wanashindwa kuweka bayana kama sintaksia inatazama muundo wa maneno katika sentensi? Au vipashio vingine kama muunganiko wa virai au vishazi. Mikanganyiko hiyo ndio inayoleta utata au utelezi katika kufasili dhana ya sintaksia.

Tano, mawanda ya sintaksia yanaanzia kwenye kipashio kipi? Kuna baadhi ya wataalamu katika kufasili dhana ya sintaksia hawaweki bayana wapi sintaksia inapoanzia ingawa wengi wanakubaliana sintaksia inaishia kwenye kiwango cha sentensi. Kwa mfano Besha (2007), hatuambii kuwa sintaksia wapi inaanzia ingawa anatuambia kuwa wapi sintaksia inapoishia. Pia Kamusi Sanifu ya Isimu (1990), wanaeleza kwamba sintaksia ni tawi la sarufi linalojishughulisha na mpangilio na uhusiano wa vipashio katika sentensi. Ukichunguza fasili za wataalamu hawa hawabainishi wapi ambapo sintaksia inaanzia, jambo ambalo linaendelea kuibua utata au utelezi katika dhana hiyo.

Kwa ujumla, licha ya kuwa dhana ya Sintaksia ni telezi lakini bado inaweza kufasilika endapo mfasili atazingatia na kuweka bayana baadhi ya mambo katika fasili yake; Mosi Sintaksia inajishughulisha na nini, pili ni kipashio kipi cha msingi katika sintaksia ili kuunda sentensi, tatu sheria za sintaksia zinalenga nini hasa. Kwa kutumia vigezo hivyo tunaweza kufasili sintaksia kama ni tawi la isimu linalojishughulisha na mpangilio wa maneno katika sentensi ili yalete sentensi ilete maana.

                                                              MAREJELEO

Besha, R.M (2007) Utangulizi wa Lugha na Isimu. Dar es Salaam: Dar es Salaam University                                     Press.

Carnie, A. (2006) Syntax:  A generative Introduction (2^nd ed).Oxford; Wiley – Blackwell.

Graffi,G (2001) 200 years of syntax. A Critical survey. Amsterdam.

Habwe, J na karanja, P (2004) Misingi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix Publisher.

Massamba, D na Wenzake. (1999) Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu,Sekondari na vyuo. Dar es                               Salaam: TUKI.

Richard et al (1985) Dictionary of Applied Linguistics. Harlow: Longman.

TUKI (1990) Kamusi sanifu ya Isimu. Dar es Salaam: TUKI& Philadelphia: Benjamins.

Wamitila, K.W (2016) Kamusi Pevu ya Kiswahili. Nairobi: Vide-Muwa Publisher.

Webster New Collegiate (1979) Webster New Collegiate Dictionary. Springfield, Mass: G&C                                   Merriam Co.