MOFOFONEMIKI NI NINI

Katika kujibu swali hili tunaligawa katika ehemu kuu tatu. Sehemu ya kwanza ni utangulizi ambao utakuwa na fasili na dhana ya mofofonemiki na historia ya kuibuka kwa nadharia ya mofofonemiki. Sehemu ya pili ni kiini cha swali ambapo tutaeleza sababu za kuibuka kwa nadharia ya mofofonemiki na sababu za kushindwa kwa nadharia hii.Tukianza na utangulizi:

Dhana ya Mofofonemiki hutumika kwa maana sawa na Mofofonolojia. Kwa mujibu wa Massamba (2012:105),anasema nadharia ya Mofofonemiki ilipendekezwa mwanzo na Nicholaj Trubetzkoy katika mkutano mkuu wa kwanza wa wanafilolojia wa Ki-slava ambao ulifanyika Prague mwezi Oktoba 1929. Mofofonolojia kwa mujibu wa Trubertzkoy 1929 kama anavyonukuliwa na Massamba (2012:105), ni tawi la simu ambalo linashughulika na matumizi ya mofolojia katika kufafnua tofauti fulani za kifonolojia ambazo isingewezekana kuzielezwa kwa kutumia data za kifonetiki peke yake.

The New Oxford American Dictionary (2010) imefafanua Mofofonolojia kuwa tawi la isimu linalojishughulisha na uwakilishi wa kifonolojia wa mofimu. Kwa maneno mengine ni kuwa tawi hili la isimu linahusika na kudhihirisha uhusiano wa kiutegemezi uliopo baina ya fonolojia na mofonolojia.

Kwa ujumla, Mofofonolojia ni kiwango cha kiisimu kinachojishughulisha na uhusiano wa kifonolojia na jinsi kinavyohusiana moja kwa moja na mofolojia.

Nadharia ya Mofofonemiki  iliibuka  kutokana na matatizo yaliyoibuka katika kuchanganua baadhi ya vipengele vya kifonolojia ambavyo vilihitaji maelezo zaidi kuliko ya yale ya  kifonolojia. Hii ndiyo sababu kubwa iliyomshawishi Nikolaj Trubertzkoy kupendekeza kiwango cha Kimofofolojia ambacho ni tofauti na fonolojia na mofonolojia. Mofofonolojia. Baadhi vipengele hivyo ni pamoja na vifuatavyo;

Kuchunguza ubadilikaji wa sauti ambao una uamilifu wa kimofolojia. Massamba (2012) anaelezea kuwa mabadiliko ya sauti yanayotokea katika baadhi ya maneno baada ya sauti fulani kufuatiwa na kiambishi cha unominishaji (i). Mofofonemiki imeonesha mabadiliko ya sauti ya kifonolojia na umbo la neno kimofonolojia.

Kwa mfano; Jenga- mjenzi    

                     Mpendi -mpenzi

                     Fuata -fuasi

Katika mfano huo hapo juu kinominishi (i) kimebadili umbo la neno kutoka kitenzi kuwa nomino. Hivyo mofofonemiki imeonesha uhusiano wa kifonolojia na mofolojia.

Kuchunguza athari za mfuatano wa sauti mbili zinazofanana (Kudondoshwa kwa irabu). Kwa mujibu wa Mugullu (2010:90) anasema irabu hudondoshwa zaidi zinazofanana huwa zinavutana. Hii ni kuonesha kuwa yapo mabidiliko yannapotokea iwapo irabu mbili zinazofanana zinapokaribiana.

Kwa mfano; Wa + anafunzi – wanafunzi

                      Wa+alimu – walimu

                       / a /          [Q]/       a

Mabadiliko haya ya kuachwa kwa irabu iliyokuwa awali hayawezi kuzungumzwa kifonolojia pekee kwa kuwa yanaathiri umbo la neno zima.

Kuchunguza mabadiliko yanayotokea iwapo sauti mbili zinapoungana. Katika lugha ya Kiswahili tunaona kuwa irabu zinapoungana na kuunda neno jipya. Yapo mabadiliko makubwa mawili tunayoyaona, kwanza ni mvutano wa irabu, kwa mujibu wa Mgullu (1999: 89) nasema badiliko hili hutokea pale irabu ya juu ya chini zinapoathiriana kimatamshi hasa eneo la kutamkia. Athari ya mvutano huu ni kuundwa kwa sauti ambayo ambayo haikuwepo hapo awali na iliyo tofauti na sauti za awali. Kwa mfano irabu ‘a’ na ‘i’ zinapovutana hutengeneza sauti E. tukichunguza mofimu. Tunachunguza mifano ifuatayo;Tukichunguza mifano ifuatayo;

   Ma+ino – meno

   Wa + ingi – wengi

    Ma+iko – meko

Katika mifano hiyo hapo juu mvutano wa irabu ama sauti /a/ na /r;/ ni kuundwa kwa neno /e/ unaleta athari katika maumbo ya maneno husika. Hakika hili lisingeweza kuzungumziwa bila kuhusisha nadharia ya mofofonemiki.  

Badiliko la pili linalotokea ni uyeyushaji. Ambapo kwa mujibu wa Mgullu (1999) anaeleza kuwa uyeyushaji ni mchakato wa kifonolojia ambao unaelezea mabadiliko ya sauti  (irabu) na kuwa kiyeyusho (w na y) irabu yoyote ya juu (iwe  /i/ au /u/ ikifuatana na irabu zisizofanana nazo katika neno, irabu hiyo hubadilika na kuwa kiyeyusho. Mathalani katika data ifuatayo inaonesha mchakato wa uyeyushaji.

 U+imbo – wimbo

U+oga – woga

Fi+eka – fyeka

Katika badiliko hilo la kifonolojia tunaona mofu/maumbo ya awali ya maneno yakiathiriwa au pengine kubadilika.  

Walichunguza ubadilikaji wa sauti ambao usingeweza kuelezewa kwa kutumia data ya kifonolojia pekee. Massamba (2012) aneleza kuwa mofofonemiki iliweza kuonesha kipashio cha umbo kiini kama kiwakilishi cha mofimu. Hivyo wanafonemiki walitoa mapendekezo baada ya wanamuundo kushindwa kujua ipi ni alofoni ya fonimu ipi kwa kutumia kigezo cha kifonetiki pekee.

Kwa mfano; Walishindwa kujua sauti /k/ ni alofoni ya /C/ au /C/ ni alofoni ya /k/ kwa mfano katika lugha ya

MARAJELEO

Mgullu, R. S (1999), Maatala wa Isimu: Fonetiki, Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili:                                          

                                  Longhorn Publisher: Nairobi.

 Massamba, D. P. B (2012), Misingi ya Fonolojia. TUKI:  Dar ea salaam.

Mgullu, R. S (2010), Mtaala wa Isimu: Fonetiki, Fonolojia na Monolojia ya Kiswahili:

                                   Longhorn Publisher: Nairobi.

The New Oxford American Dictionary. (2010), Oxford University Press. New York.