MUKTADHA KATIKA MAWASILIANO

Katika kujibu swali hili, kazi hii imegawanywa katika sehemu mbalimbali. Sehemu ya kwanza ni utangulizi ambayo inaelezea maana ya mawasiliano na muktadha . Sehemu ya pili ni kiini cha swali ambayo inaelezea umuhimu wa kuzingatia kipengele cha muktadha ili mawasiliano yawe thabiti na sehemu ya mwisho ni hitimisho.

Wataalamu mbalimbali wameelezea maana ya muktadha kama ifuatavyo. Kwa mujibu wa Julia Wood (2004), anafasili mawasiliano kuwa ni mfumo maalumu ambao viumbe hutumia kwa  kutumia ishara ili kukamilisha na kufasili maana. Anaendelea kusema kuwa mawasiliano ni mfumo maalumu, huusisha ishara na huwa na maana. Katika fasili ya  Wood tunaona kuwa hajaweka wazi ni viumbe gani ambao wanatumia mawasiliano na pia amejikita katika matumizi ya ishara tu wakati mawasiliano huweza kuhusisha njia nyingine.

Kwa mujibu wa Luhmann (2008), anafafanua mawasiliano kuwa ni njia ambayo huusisha mfumo wa jamii. Anaendelea kusema kuwa mawasiliano huusisha ujumbe, taarifa na uelewa wa mtu katika kufasili ujumbe huo. Hivyo katika fasili ya Luhman tunaona kwa fasili hii haijaweka bayana mifumo hiyo ambayo inahusika katika mawasiliano. Kwa ujumla tunaona kuwa  mawasiliano ni kitendo cha kupashana habari au kubadilishana habari, taarifa au ujumbe baina ya watu wawili au zaidi kwa kutumia njia tofauti tofauti za mawasiliano. Mfano kwa njia ya maneno au mazungumzo, njia ya simu au barua na vyombo vya habari, aidha mawasiliano huweza kufanywa na watu ambao wapo karibu au sehemu tofauti tofauti.

Baada ya kufafanua maana ya mawasiliano kama ilivyoelezewa na wataalamu mbalimbali, ufuatao ni ufafanuzi wa maana ya Muktadha. Kwa mujibu wa King’ei (2010), anafafanua muktadha kuwa ni ile hali inayotawala na kuelekeza matumizi ya lugha inayozungumzwa. Kwa mfano mahali, wakati, hadhira na kusudio la msemaji. Halikadhalika katika lugha ya mazungumzo wazungumzaji wengi hushawishika kutumia aina fulani ya lugha kulingana na muktadha fulani ambao hutoofautiana na muktadha mwingine. Hali hii inaonesha kuwa kuna mambo fulani ambayo huwafanya wazungumzaji wa lugha wateue msamiati fulani katika mazungumzo yao unaolingana na muktadha walipo wakati huo.

Hali kadhalika Msanjila na wenzake (2011), wanasema kuwa mawasiliano yanaweza kuwa katika muktadha wa mazungumzo au maandishi, na matumizi ya lugha katika muktadha hubeba mawasiliano kwa wanajamii. Vilevile SwahiliHub (26/6/2016), wakimrejelea Austin (1962), wanasema kuwa ni muhimu kuhusisha matumizi ya lugha na muktadha wake wa kijamii kwani lugha huwa na matumizi tofauti kama vile kutoa mapendekezo, kuahidi, kukaribisha, kuomba, kuonya, kufahamiana, kuagiza, kukashifu, kusifu na kuapiza. Kwa ujumla tunaona kuwa muktadha ni mazingira au hali ambamo tukio au jambo hutendeka.

Baada ya kufafanua kwa kifupi maana ya dhana zilizojitokeza katika swali hili, tunajikita kwenye kiini cha swali ambapo tunapaswa kueleza umuhimu wa kipengele cha  muktadha katika kufanikisha mawasiliano kuwa bora na thabiti. Zifuatazo ni baadhi ya hoja zinazoshadidia umuhimu wa kipengele hiki:

Husaidia kutambua mtindo unaofaa kuwasilishia ujumbe, wakati msemaji anatambua muktadha na mazingira aliyomo, moja kwa moja atatambua ni mtindo upi autumie kuwasilisha ujumbe wake kwa wasikilizaji au hadhira. Mwansoko (1994:22), anabainisha namna muktadha unaweza kusaidia kutambua mtindo. Mfano, katika mtindo wa kitaaluma msemaji anaweza kuzingatia utaratibu maalumu wa uandishi wa marejeleo ya vitabu, makala, magazeti na majarida . Kwa mfano, uandishi wa rejeleo la kitabu ambacho kimeandikwa na mwanaisimu Bloomfield unapaswa kuanza na jina la ubini, jina lake, mwaka, jina la kitabu, mahali kilipochapishwa na wachapishaji. Hivyo, hata kwa wazungumzaji wa miktadha mingine kama ya dini au siasa, mzungumzaji atatumia mtindo unaoendana na sehemu hiyo ya ibaada au uwanja wa siasa.

Huimarisha ushirikiano baina ya mzungumzaji na wasikilizaji, Msanjila (2009 : 8) anaeleza kuwa mzungumzaji anpofahamu muktadha aliopo anaweza kuzungumza lugha ambayo itazingatia alipo na aina ya watu waliopo. Mfano, mzee akifika katika kundi la wazee wenzake ni lazima atatumia lugha ambayo itamfanya wenzake watege sikio kumsikiliza. Hivyo, kuzungumza kwake kwa kuzingatia muktadha kunawafanya wenzake kuonyesha ushirikiano katika mazungumzo.

                                   

Mzee 1: Habari za asubuhi wazee wenzangu.

Kundi la wazee: Salama mwenzetu.

Katika mfano huo tunaona wazee wenzake wamemsikiliza na wamemjibu, ni tofauti na mzee huyu angeenda katika kijiwe cha vijana na kutoa salamu kama ile aliyoitoa kwa wazee wenzie.

Mfano 2: Muumini wa dini ya Kikristo asipozingatia muktadha akaenda msikitini na kuzungumza maneno aliyotakiwa kuzungumzaji kanisani hawezi kupata ushirikiano.

                                    Mzungumzji: Bwana Yesu asifiwe.

                                    Wasikilizaji: Kimya.

Katika mfano huo tunaona kwamba mzungumzaji huyo huyo akitambua kuwa maneno kama hayo anapaswa kuyasema kanisani angejibiwa ama kupewa ushirikiano.

Husaidia kubaini uhusiano uliopo baina ya wazungumzaji, kwa kuwa muktadha unahusisha vipengele kadhaa kama vile mada, mazingira, muda, uhusiano wa wazungumzaji, ni wazi kuwa mzungumzaji na msikilizaji wanapokuwa katika muktadha mahsusi ni rahisi kutambua uhusiano uliopo baina yao. Msanjila ( 2009:7), anasema mfanyakazi anapokuwa kazini na mkuu wake wa kazi mazungumzo huwa kama ifuatavyo:

                                    Mkuu wa kazi: Juma, kwa nini jana hukufika kazini?

                                    Juma: Samahani mkuu, mimi jana sikufika kazini kwa sababu nilikuwa 

                                               naumwa.

Katika mfano huo, tunaona wazi kuwa mtu mwingine akisikiliza mazungumzo hayo anaweza kubaini kiurahisi kuwa mazungumzo hayo ni baina mfanyakazi na mkuu wake. Vilevile ni rahisi pia kubaini mahusiano baina ya mwalimu na mwanafunzi wanapokuwa katika mazingira ya shule au muktadha wa darasani.

Husaidia kuelewa na kuchagua mada ya kuzungumza, TUKI (2004:213), wanaeleza kuwa mada ni kiini cha habari katika mazungumzo. Kwa maelezo ya TUKI (keshatajwa) tunaweza kufahamu kutambua na kuchagua mada ipi inazungumzwa katika muktadha husika au mzungumzaji azungumze mada ipi kulingana na muktadha aliopo. Hamad (2015:15-16), anasema kwa kawaida mada inayozungumzwa hutegemea urasmi wa mazungumzo na muktadha. Anaendelea kusema kuwa mada rasmi huzungumzwa katika miktadha rasmi na mada zisizo rasmi huzungumzwa katika miktadha isiyo rasmi.

                                     Jaji: Kesi ya kwanza.

                                    Karani: John dhidi ya Abela. Mashahidi wote wa kesi hii wanaombwa   

                                                 watoke nje.

Katika mfano huo wa mazungumzo tunaona sehemu ya mazungumzo rasmi kama mahakamani kuwa muktadha huo unataka kutumia lugha ya muktadha wa mahakamani na mtu mwingine ni lazima azungumze au kujibu kulingana na muktadha huo kama Karani alivyomjibu Jaji.  

Kwa maelezo ya Hamad (keshatajwa), tunaona kuwa muktadha humsaidia mzungumzaji kufahamu ni mada ipi inazungumzwa na inafaa kuzungumzwa. Mfano, wanafunzi wanapokuwa katika maktaba ya Taasisi ya Taaluma za Kiswahili tunategemea kuwaona wakisoma au wakizungumza mada mbalimbali zinazohusu somo la Kiswahili na sio Hisabati, Fizikia, Kemia ama vinginevyo.

Husaidia ujumbe kueleweka kwa urahisi, mara nyingi ujumbe uliokusudiwa unaweza usieleweke kutokana na mzungumzaji kushindwa kuzingatia muktadha. Hata hivyo, ukweli ni kuwa uzingatiaji wa muktadha husababisha ujumbe ufike kwa urahisi. Mekacha (2011:57), anasema wazungumzaji na wasikilizaji wa lugha huelewana kwa kufahamu kaida za matumizi ya lugha au uteuzi wa lugha inayofaa kulingana na mazingira (muktadha). Mfano, katika mazungumzo ya hotelini mhudumu na mteja huelewana kwa urahisi kwa kuwa lugha anayotumia ni ya hotelini. Vilevile mazungumzo ya daktari na mgonjwa hayawezi kufanana na yale ya hotelini.

                                                  

                                         Hotelini, Mhudumu: Nani ng’ombe?

                                                                Mteja: Mimi hapa.

                                      Hospitali, Daktari: Dawa hizi umeze 2*3

                                                   Mgonjwa: Sawa daktari, asante sana.

Katika mifano hiyo tunaona kuwa muhudumu wa hoteli amefikisha ujumbe kwa mteja wake na umeeleweka kama ilivyo pia kwa daktari na mgonjwa. Hata hivyo, ingekuwa ni vigumu ujumbe kueleweka au kufika kama ulivyokusudiwa kama muhudumu wa hoteli angeenda hospitali na kuanza kuwauliza watu nani ng’ombe kwa kuwa sio muktadha husika. Hivyo kipengele cha muktadha ni huhimu sana katika kuimarisha mawasiliano.

Huonesha tofauti za matumizi ya lugha, kwa mujibu wa Habwe na Wenzake (2010) wanasema kuwa mazungumzo yanaweza kufanyika sehemu kama vile ofisini, darasani, nyumbani barazani na sehemu nyingine. Wanaendelea kueleza kuwa mahali walipo waungumzaji huathiri matumizi ya lugha yao kwa vile lugha ndio chombo ambacho hutumika kuelezea mazingira yanayowazunguka wazungumzajia, pia lugha hiyo hiyo hutumika kuelezea yale yaliyopo katika mazingira hayo na kuamua matumizi ya lugha kwa kulingana na muktadha, mfano, mada moja inawaza kuzungumzwa katika sehemu mbili tofauti lakini matumizi ya lugha yakatofautiana baina ya sehemu moja na nyingine kulingana na mahali pa mazungumzo.

Husaidia kuficha ujumbe kwa watu wasiohusika, Myelimu (12/06/2018,05:08) wanasema kwamba wazungumzaji wanapozungu kwa kuzingatia muktadha hutumia lugha yao ambayo huwa kama mafumbo kwa watu wasio husika na hivyo kuelewana bila ujumbe kutoka nje ya wahusika. Mfano, katika rejesta za vijiwe vya watumiaji wa dawa za kulevywa huwa na misemo kama kete, ngada na unga kiasi kwamba kama mtu si mhusika wa maeneo yale ni vigumu kuelewa. Lakin katika mazingira tofauti na yale mzungumzaji huyo huyo hapaswi au hawezi kutumia maneno yaleyale kwa watu wengine kwa kuwa hawata muelewa au mtu asiyehusika akiwa katika muktadha wa watumiaji hao hataelewa.

Husaidia wazungumzaji kutambua kanuni zinazotawala mazungumzo katika lugha. Kwa mujibu wa msanjila na wenzake (2011), anafafanua kuwa katika miktadha mbalimbali ya mazungumzo kunawasaidia watumiaji wa lugha kuelewa namna ya kutumia vizuri lugha ya jamii ikiwa ni pamoja na, kuzingatia kanuni na kaida za mazungumzo na uteuzi sahihi wa maneno.

               Mfano: mzungumzaji mzee hataweza kutumia lugha ya vijana kuzungumza na wazee wenzake badala yake atajibidiisha kutumia lugha inayokubalika na wazee wa lika lake katika jamii inayohusika.

Hivyo tunaona kuwa katika mfano huo mzungumzaji atazingatia kanuni ya mahusiano kwa kuzingatia mada inayozungumzwa na uhusiano baina ya wahusika ambao wote ni wazee. Halikadhalika wazungumzaji wanapo kuwa katika muktadha wa kanisani wanatakiwa wazingatie kanuni na utaratibu wa uteuzi wa maneno yanayoendana na mazingira ya pale.

Kwa ujumla, mzungumzaji wa lugha anapaswa kuzingatia kioenggele cha muktadha ili mawasiliano yaweze kuwa thabiti. Muktadha ndio humuongoza mzungumzaji kutokana na mada ya mazungumzo, lengo la mazungumzo, uhusiano baina ya wazungumzaji na wakati. Kwa hiyo ni muhimu kuzingatia vipengele vyote tajwa ili mawasiliano yaweze kukamilika.

MAREJELEO

Habwe, J.A, Matei, A.K na Nyonje, J. (2010). Darubini ya Isimujamii kwa Shule na Vyuo.                                     Nairobi : Phoenix Publisher Ltd.

Hamad, K. J. (2015). Tofauti za Matumizi ya Lugha katika Miktadha mbalimbali ya                                                Mazungumzo. Kioo cha Lugha Juzuu 14, 15-16.

King’ei, K. (2010). Misingi ya Isimu jamii. Taasisi ya Taaluma za Kiswahili: Chuo Kikuu cha

                   Dar es Salaam.

Luhmann,N. (2008). Theory of Society. Vol. 1. Stanford University Press.

Mekacha, D. K. (2011). Isimujamii: Nadharia na Muktadha wa Kiswahili. Taasisi ya Taaluma za

                       Kiswahili: Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

Mwansoko, H. J. (1991). Mitindo ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam:

Msanjila, Y. P, Kihore, Y. M & Massamba, D. P. B (2011). Isimu jamii: Sekondari na Vyuo.

                  Dar es Salaam. TUKI.

TUKI (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Nairobi: Oxford University Press.

Wood, J. T. (2004). Communication Theories in Action: An Introduction. Belmont: Wadsworth     

                         Print.