USHAIRI WA KISWAHILI ULIVYOATHIRIWA NA KIARABU

Swali hili litajibiwa kwa kuanza na fasili mbalimbali za ushairi kama wanavyozifasili  wataalamu mbalimbali kama ifuatavyo:

Mnyampala, (1970). Anasema kuwa, ushairi ni msingi wa maneno ya hekima tangu kale ndicho kitu kilicho bora sana maongozo ya dunia kwa kutumia maneno ya mkato na lugha nzito yenye kunata iliyopangwa kwa urari wa mizani na vina maalumu.

Mulukozi na Kahigi, (1982). Wanaeleza kuwa ushairi ni sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalumu na fasaha na wenye muwala, kwa lugha ya picha, sitiari au ishara katika usemi, maanadishi au mahadhi ya wimbo ili kuleta wazo au mawazo, kufunza ua kueleza tukio au hisia fulani kuhusu maisha au mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo.

wazo kwa njia ya mkato, na kwa namna inayoteka hisia za msomaji au msikilizaji. Maneno ya mshairi huteuliwa kimakusudi (ili yalete taswira maalumu akilini mwamsomaji au msikilizaji).

BAKITA (2015) wanasema kuwa ushairi ni utanzu wa fasihi unaojihusisha na utungaji wa mashairi, tenzi, ngojera na nyimbo.

Hivyo basi, kutokana na fasili zilizotolewa na wataalamu maana ya jumla ya ushairi ni kazi ya sanaa yenye kuandikwa au kuimbwa kwa kufuata kanuni za ushairi au kutofuata kanuni za ushairi ikiwa na maana kuwa ushairi waweza kuwa wa kimapokeo au wa kisasa ilimradi ushairi huo uwe na ujumbe.

Kwa mujibu wa Senkoro, (1988) ushairi wa Kiswahili ni ule ushairi uliotungwa kwa lugha ya Kiswahili, na ambao unawahusu watu watumiao lugha ya Kiswahili maishani mwao. Aidha, Njogu na Chimerah (2008) wanaendelea kueleza kuhusu chanzo na asili ya  ushairi wa Kiswahili kuwa ni nyimbo zilizoimbwa katika magoma ya harusi, pungwa, sherehe za jando na unyago, kufanya kazi hasa pale kazi ilipohitaji ushirikiano. Awali nyimbo hizi hazikuwa na vina wala mizani bali zilifuata mdundo (ridhimu) wa ufanyaji kazi au muktadha mpana wa uimbaji. Pia, chimbuko la Kiswahili lilianza mnamo karne ya kumi kwani kipindi hicho ushairi wa Kiswahili ulikuwa ukitungwa na kughanwa kwa ghibu bila kuandika.

Ni kweli kuwa ushairi wa Kiswahili umeathiriwa na Waarabu na Uaislamu, rai hii imedhihirishwa kama ifuatavyo; 

Ushairi wa Kiswahili kutumia maneno na hati za kiarabu. Kwa mujibu wa Senkoro (1988) anaeleza kuwa ujio wa waarabu ulileta athari kadhaa katika ushairi wa Kiswahili. Waaarabu walipokuja katika upwa wa Afrika Mashariki walianza kuandika mashairi yako kwa kutumia hati za Kiarabu. Hapa ndipo tunapoanza kupata ushairi andishi wa Kiswahili. Waarabu waliwafunza Waswahili kusoma na kuandika kwa kutumia hati za kiarabu. Waswahili nao walinza kuhifadhi mambo yao katika maneno hayo maandishi kwa kutumia hati hii ya Kiarabu.

Pia, msamiati wa kiarabu na uislamu umeathiri ushairi wa Kiswahili. Maneno mengi ya kiarabu yamo katika ushairi wa Kiswahili. Mulokozi na Sengo (1995) wanataja istilahi kadhaa zilizotokana na ujio wa waarabu ambazo ni shairi, mizani, ubeti, tathilitha, tarbia na takhmisa. Kutokana na istilahi hizi zinazotolewa na Mulokozi na Sengo ni wazi kuwa ushairi wa Kiswahili umeathiriwa na Waarabu na Uislamu.

Vilevile suala la maudhui limeathiri ushairi wa Kiswahili. Mulokozi na Sengo (1995) wakimnukuu Lyndon Harries wanaeleza kuwa maudhui yaliyopatikana katika ushairi wa Kiswahili yalitokana kwa kiasi kikubwa na ushairi wa Kiarabu, kutokana na dini ya kiislamu maudhui ya mashairi yalisawili dini hiyo. Mfano maudhui ya ushairi wa Kiswahili yaliyotokana na ushairi wa Kiarabu ni yale ya kutoka katika tungo za ushairi andishi wa Kiswahili kama vile Tambuka na Mwengo bin Athman (1728). Kwa maelezo ya wataalamu hawa inaonesha kuwa maudhui katika ushairi wa Kiswahili yalitokana na dini ya Uislamu.

Aidha, mianzo ya mashairi ya kiarabu imeathiri ushairi wa Kiswahili, Harries (1962). Anaeleza kuwa mianzo mingi ya Kiswahili ilikuwa na aya mbalimbali za Qur’an. Vilevile kutokana na hilo hata aya za Qur’an Tukufu na dua za Kiislamu zikaanza kuingizwa katika ushairi wa Kiswahili. Sio hivyo tu, bali pia hata muundo wa mashairi ya Kiarabu ukaanza kutumika katika mashairi ya Kiswahili. Mfano mzuri ni shairi la “Haki za Binadamu” kutoka katika diwani ya Mutua (2006) anaeleza:

                                   “Kwa jina lake Jalia, muumba wa nchi na mbingu

                                    Aloumba nisia, na wengi viumbe chungu

                                    Rabi Mola metimia, kwake hakuna tewengu”.

Hivyo basi mianzo ya maneno katika shairi hili linadhihirisha ushairi wa Kiswahili ulivyoathiriwa na waarabu na Waislamu.

Lakini pia, ushairi wa Kiswahili kuibuliwa na wafuasi wa Waarabu unadhihirisha athari katika ushairi wa Kiswahili, Kwa mujibu wa Samwel na wenzake (2013) wanaeleza kuwa ushairi wa Kiswahili uliibuliwa na kuenezwa na wafuasi wa waarabu. Washairi wengi wa mwanzo wa ushairi wa Kiswahili walikuwa na mahusiano ya karibu na waarabu, mahusiano hayo yanaweza kutokana na unasaba au mambo mengine ya kijamii kama vile dini na ndoa. Inadaiwa kuwa washairi wengi wa mwanzo wa ushairi wa Kiswahili kama si kuwa na damu ya Kiarabu, kuzaliwa kutokana na ndoa ya mwarabu na mswahili, walikuwa wafuasi wa dini ya Kiislamu. Washairi hao ambao ni Waislamu na wanamajina ya Kiarabu ni kama vile Shabaan Robert, Amri Abed, Sayyid Abdallah bin Ali, Mohamadi Kijumwa na wengineo ni waislamu na wafuasi wa Waarabu.

Pamoja na hoja zilizotolewa na wataalamu juu ya ushairi wa Kiswahili kuathiriwa na Waarabu na Uislamu, hoja hizi zina udhaifu kwani ifahamike kwamba wapo washairi wengine Wakristo waliokuwapo karibu kipindi sawa na kuwapo kwa washairi wa Kiislamu, miongoni mwa washairi hao ni Mathius Mnyampala, pia si kweli ushairi ulikuwa unazungumzia Uislamu lakini wao wenyeji walikuwa na ushairi ulikuwa unazungumzia maisha yao ambayo yalikuwepo kabla ya ujio wa Uislamu. Vilevile suala la maneno mengi kuwa ya Kiarabu halitoshi kwani lugha kukopa maneno kutoka lugha nyingine ni suala la kawaida kabisa.

Kwa ujumla ushairi wa Kiswahili umeathiriwa na Waarabu na Uislamu lakini kuna baadhi ya wanazuoni wanaothibitisha kuwa ushairi wa Kiswahili ulikuwepo hata kabla ya ujio wa Waarabu na Uislamu karne ya 10 BK ushair wa Kiswahili ulikuwa ukitungwa na kughanwa kwa ghibu bila kuandikwa na asili ya ushairi wa Kiswahili ni tungo simulizi hasa ngoma na nyimbo.

MAREJELEO

BAKITA (2015). Kamusi Kuu ya Kiswahili, Longhorn Publisher Limited. Nairobi, Kenya.

Chimerah, R na Njogu, K. (2008). Ufundishaji wa Fasihi Nadharia na Mbinu. Jommo Kenyatta:    

                          Nairobi.

Harries, L. (1962). Swahili Poetry. Oxford University Press, London.

Mnyampala, M. (1970). Diwani ya Mnyampala. Dar es Salaam Kampala/Nairobi: East African

                         Literature Bureua

Mulokozi, M. M. na Kahigi, K. K. (1982). Fasihi ya Kiswahili. Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

                          Dar es Salaam.

Mulokozi, M. M na Sengo, T. S. Y. (1995). History of Kiswahili Poetry A.D 1000 – 2000,

                          Institute of  Kiswahili Research. Dar es Salaam.

Mutua, B. E. (2006). Kioo cha Ushairi, Taaluma Publishers: Eldoret.

Samwel, M, Seleman, A.J. na Kibiero, A. J. (2013). Ushairi wa Kiswahili, Nadharia,

                          Maendeleo, Mwongozo kwa Walimu wa Kiswahili na Diwani ya Mea. Meveli

                          Publishers (MVP). Dar es Salaam.

Senkoro, F. E. M. K. (1988). Ushairi-Nadharia na Tahakiki. Dar es Salaam University Press.

                         Dar es Salaam.