KUSIGANA NA KUINGILIANA KWA WATAALAMU WA FONIMU

ni sauti inavyoumbwa, inavyosafiri na inavyotafsriwa katika ubongo wa msikilizaji. Vilevile, katika ufasili wa dhana ya fonolojia wataalamu hawa wanasigana kwani de Courtenay anasema kwamba fonolojia ni ule uwanja unaoshughulikia sauti kama inavyokusudiwa katika ubongo wa msemaji wakati Trubetzkoy anasema kwamba fonolijia ni sayansi inayoshughulikia uamilifu na Katika kuifafanua dhana ya fonimu tutajikita katika mitazamo mitatu kwa mujibu wa Hyman (1975) ambapo anaeleza kuwa mtazamo wa kwanza kuwa fonimu ni tukio la kifonetiki, mtazamo huu wa fonimu kama tukio la kifonetiki unatetewa na wanaisimu kama Daniel Jones (1975) pale anaposema:- Fonimu ni kundi la sauti katika lugha fulani lenye sauti muhimu yaani phonemes pamoja na sauti zinazohusoiana na ambazo hutumiwa mahali pake katika muktadha maalumu.Jones anaendelea kueleza kuwa fonimu ni huwakilisha umbo halisi la kifonetiki na sauti zilizo katika fonimu moja huwa na sifa muhimu za kifonetiki zinazofanana. Tunapoyachunguza maelezo ya Jones hapo juu tunaona ya kuwa yanatilia mkazo suala la sifa za kifonetiki za fonimu.

 Vilevile, dhana ya fonimu kama tukio la kisaikolojia, mtazamo huu unaungwa mkono na Noam Chomsky ambaye alidai kuwa mtu anapojifunza lugha huanzia na umilisi ambao ni msimbo uliopo akilini mwa mtu ambao hutumiwa wakati wote mtu anapoongea. Pia mtazamo huu unaungwa mkono na de Courtenay (1952) pale anaposema kuwa fonimu ni tukio la akilini ambalo huwa na nia ya mzungumzaji au jinsi msikilizaji anavyomuelewa mzungumzaji au vyote kwa wakati mmoja. Anaendelea kueleza kuwa fonimu ni kipande cha sauti ambacho picha yake huwa akilini mwa mtu ambaye hukusudia aitoe wakati anapoongea.

Pia, dhana ya fonimu imeelezwa kama tukio la kifonolojia, mtazamo huu unashadidiwa na Trubetzkoy pale anaposema, fonimu haiwezi kufasiliwa kikamilifu ama kwa kutumia kigezo cha sifa za kisaikoloji au sifa za kifonetiki bali ni lazima ifasiliwe kwa kutumia sifa za uamilifu wa fonimu hiyo katika mfumo wa fonolojia ya lugha maalumu inayotumika, mfano /z/ + /a/ + /a/ pamoja na /k/ + /a/ + /a/ kwahiyo hapa mkazo unatiliwa katika kaza mbalimbali zinazofanywa na fonimu katika lugha maalumu.

Kwa ujumla tunaweza kusema kuwa dhana ya fonimu ni kipashio kidogo kabisa cha kifonolojia chenye uwezo wa kubadili maana ya neno au kupoteza kabisa maana hiyo.

Uchanganuzi wa sauti za lugha katika nadharia ya fonimu imejadiliwa vyema na wataalamu mbalimbali kama vile Baudouin de Courtenay pamoja na Nikoloj Trubetzkoy ambao wataalamu hawa wanafanana na kutofautiana katika suala zima la uchanganuzi wa sauti lugha katika nadharia ya fonimu.

Baudouin de Courtenay mtaalamu huyu alizaliwa huko Radzymin Poland (1845). Kwa mujibu wa Jones (1975) anaeleza kuwa de Courtenay alianza kushughulika na nadharia yafonimu na ubadilishanaji wa kifonetikimnamo mwaka (1868). Katika uchunguzi wa de Courtenay (1868) anaweka bayana tofauti ya sauti kama zinavyobainishwa na wasemaji wa lugha yaani katika bongo zao na sauti kama vitu halisi kama vinavyotamkwa. De Courtenay pia anadai kuwa kuna mambo mawili yanayochunguzwa katika uchunguzi na uchanganuzi wa mfumo wa lugha kileo, anaendelea kueleza kuwa ule uwanja unaoshughulikia sauti za lugha zinazotamkwa na msemaji hujulikana hii leo kama fonetiki (anthropofoniki) na ule uwanja unaoshughulikia sauti kama zinavyokusudiwa katika ubongo wa msemaji hujulikana hii leo kama fonolojia (saikofonetiki).

Vilevile, Trubetzkoy kwa mujibu wa Massamba (2002) anadai kuwa huyu ni miongoni mwa wanafunzi kutoka katika shule ya prague ambaye anafuta nyayo za Dessausure alibainisha matawi yanayoshughulikia sauti, matawi hayo ni pamoja na fonetiki na fonolojia. Massamba (keshatajwa) anendelea kueleza kuwa Trubetzkoy alifasili dhana ya fonetiki kama sayansi inayoshughulikia sauti katika uumbwaji wake halisi kifiziolojia, kiakustika na kimasikizi, vilevile alifasili dhana ya fonolojia kama ni sayansi inayoshughulikia uamilifu na utofautishaji wa sauti katika mfumo wa lugha. Pia Massamba anaendelea kueleza kuwa Trubetzkoy aliamini kuwa fonetoiki na fonolojia ni nyanja zinazorejeleana.

Katika uchanganuzi wa sauti za lugha katika nadharia ya fonimu wataalamu hawa wanafanana kwa mambo kadha wa kadha kama vile:-

Trubetzkoy na de Courtenay wote wanachunguza sauti kwa kutumia matawi mawili, matawi hayo ni fonolojia na fonetiki. Kwa mujibu wa Massamba (2012) anaeleza kuwa de Courtenay anadai kwamba kuna mambo mawili yanayochunguzwa katika uchunguzi na uchanganuzi wa lugha kileo; kuchunguza kile kinachokusudiwa katika ubongo wa msemaji. Massamba (2012) anaendelea kueleza kuwa de Courtenay ule uwanja ulioshughulikia sauti kama zinzvyotamkwa na msemaji hujulikana leo hii kama fonetiki (Antropofoniki). Vilevile, de Courtenay anaeleza kuwa ule uwnja unaoshughulikia sauti kama zinavyokusudiwa katika ubongo wa msemaji hujulikana hii leo kama fonolojia (saikofonetiki) vilevile Trubetzkoy kwa mujibu wa Massamba (kashatajwa) anabainisha matawi mawili yanayoshughulikia sauti ambapo tawi la kwanza ni fonetiki ambayo yeye alieleza kuwa ni sayansi inayoshughulikia sauti katika uumbwaji wake halisikifiziolojia, kiakustika na kimasikizi. Tawi la pili ni fonolojia ambalo yeye alifasili kama ni sayansi inayoshughulikia uamilifu na utofautishaji wa sauti katika mfumo wa lugha. Ukiwachunguza wataalamu hawa utaona kuwa wanakubaliana kwamba unapochunguza sauti za lugha sharti uzingatie matawi yote mawili ambayo ni fonetiki na fonolojia.

De Courtenay na Trubetzkoy wote wanakubaliana kwamba dhana ya fonimu yaweza kufasiliwa kama tukio la kisaikolojia, Mgullu (2001) akimnukuu de Courtenay anaeleza kwamba fonimu ni tukio la akilini ambalo huwa na nia ya mzungumzaji au jinsi msikilizaji anavyomuelewa mzungumzaji au vyote kwa pamoja. Anaendelea kueleza kuwa watumiaji wa lugha fulani huzijua fonimu zote za lugha yao kwahiyo watumiaji hao huwa wanataswira ya kila fonimu akilini mwao na kwa hali hiyo fonimu ni taswira iliyo akilini mwa mzungumzaji, vilevile Trubetzkoy akinukuliwa na Mgullu (keshatajwa) anasema kwamba fonimu hauwezi kufasiliwa kikamilifu ama kwa kutumia kigezo cha sifa kisaikolojia au sifa za kifonetiki bali lazima ifasiliwe kwa kutumia sifa za uamilifu wa fonimu hiyo katika mfumo wa fonolojia ya lugha maalumu inayotumika. Ukichunguza maelezo ya Trubetzkoy hapingi moja kwa moja kama fonimu ni tukio la kisaikolojia ila yeye anaongeza tu kwamba inatakiwa ifasiliwe pia  kwa kuzingatia uamilifu wake.

Pamoja na kukubaliana kwa mambo kadha wa kadha katika uchanganuzi wa sauti katika nadharia ya fonimu pia de Courtenay na Trubetzkoy wanasigana katika mambo yafuatayo:-

De Courtenay na Trubetzkoy wanasigana katiaka kufasili dhana ya fonimu, kwa mujibu wa Mgullu (keshatajwa) anaeleza kuwa de Courtenay anafasili dhana ya fonimu kuwa ni tukio la akilini ambalo huwa na nia ya mzungumzaji au jinsi msikilizaji anavyomuelewa mzungumzaji au vyote kwa pamoja, de Courtenay anaendelea kueleza kuwa watumiaji wa lugha fulani huzijua fonimu zote za lugha yake. Kwahiyo watumiaji hawa wana kila fonimu akilini mwao na kwa hali hiyo fonimu ni taswira iliyo akilini mwa watumiaji wa lugha hiyo, wakati Trubetzkoy akinukuliwa na Mgullu (keshatajwa) anasema kuwa fonimu haiwezi kufasiliwa kikamilifu ama kwa kutumia kigezo cha sifa kisaikolojia au sifa kifonetiki bali lazima ifasiliwe kwa kutumia sifa za uamilifu wa fonimu hiyo katika mfumo wa fonoloji yaani fonimu kama kipashio kidogo kabisa cha kifonolojia chenye uwezo wa kubadili maana. Mfano, /z/ + /a/ + /a/ na /k/ + /a/ + /a/ kwahiyo hapo fonimu ambayo ina uwezo wa kubadili maana ni /z/ na /k/. Hivyo ukichunguza fasili za wataalamu hawa utaona kwamba de Courtenay anaamini kwamba fonimu ni tukio la kisaikolojia wakati Trubetzkoy haamini hivyo bali yeye anaamini kuwa fonimu ni tukio la kifonolojia.

Pia, de Courtenay na Trubetzkoy wanasigana katika kufasili dhana ya fonetiki na fonolojia, kwa mujibu wa Massamba (2012) akimnukuu de Courtenay anasema kwamba fonetiki ni ule uwanja unaoshughulikia sauti kama zinavyotamkwa na msemaji wakati Trubetzkoy yeye anadai kuwa fonetiki ni sayansi inayoshughulikia sauti katika uumbwaji wake halisi kifiziolojia, kiakustika na kimasikizi.Hivyo, katika kufasili dhana ya fonetiki wataalamu hawa wanasigana kwani de Courtenay katika fasili yake anatilia mkazo hasa jinsi sauti inavyotamkwa na msemaji wa lugha wakati Trubetzkoy anatilia mkazo katika fasili yake mambo matatu ambayo utofautishaji wa sauti katika mfumo wa lugha. Hivyo, ukiwachunguza de Courtenay na Trubetzkoy wanasigana katika mambo kadhaa kama uamilifu wa sauti katika mfumo wa lugha.

De Courtenay na Trubetzkoy wanasigana katika mtazamo kuhusu kufanana na kutofautiana kwa fonetiki na fonolojia katika kuchunguza sauti katika nadharia ya fonimu, kwa mujibu wa Massamba (keshatajwa) akimnukuu de Courtenay anasema kwamba kuna tofauti ya wazi baina ya sauti kama zinavyobainishwa na wasemaji wa lugha yaani katika bongo zao na sauti kama vitu halisi vinavyotamkwa, anaendelea kueleza kuwa matawi haya mawili yanajitegemea akiwa na maana ya kuwa ni matawi mawili yasiyohusiana wakati Trubetzkoy anaamini kwamba fonetiki na fonolojia si nyanja zinzotengana kabisa kwani zinarejeleana. Hivyo, Trubetzkoy anasigana na de Courtenay kwani anaamini kwamba fonetiki na fonolojia ni taaluma zinazorejeleana katika uchunguzi wa sauti katika nadharia ya fonimu wakati de Courtenay anaamini kwamba ni taaluma zinazotengana katika uchunguzi wa sauti katika nadharia ya fonimu.

Kwa ujumla unavyochunguza sauti za lugha katika nadharia ya fonimu sharti huzingatie matawi yote mawili ambayo ni fonetiki na fonolojia.

 MAREJELEO

Massamba, D.P.B, (2011). Nadharia ya Fonimu. Dar es Salaam: TATAKI.

(2012). Misingi ya Fonolojia.Dar es Salaam: TATAKI.

Mgullu,R. (2001). Mtalaa wa Isimu. Nairobi Longhorn Publisher Limited.