MISINGI YA ULINGANISHI KATIKA FASIHI

Bassnett (1993), anaeleza fasihi linganishi ni taaluma ya usomaji wa matini za tamaduni tofauti ili kubaini mazingira ambayo kazi hizo zinapokutana na zinapoachana. Fasili hii inagusia tu usomaji wa matini, japokuwa ulinganishi pia hufanyika katika kazi za fasihi za tamaduni tofauti.

Wamitila (2003) anaeleza dhana ya ulinganishi kuwa ni mbinu ya kuchunguza, kuchambua na kuelezea sifa za mfanano wa matini za kifasihi. Dhana hii huenda pamoja na dhana ya ulinganuzi ambapo uhusisha kuchambua sifa zinazofanana na kutofautiana kwa matini moja na nyingine.

Kwa ujumla, ulinganishi ni taaluma inayojishughulisha na ulinganishaji wa kazi za fasihi. Taaluma hii inashughulikia utofauti na kufanana kwa fasihi ya makundi mawili au zaidi ya kijamii, kiisimu, kiutamaduni, kihistoria, kiitikadi na kiuchumi.

Jilala (2016) anaelezaa kuwa vipengele vya kiulinganishi vinaweza kuwa katika makundi matatu ambayo ni fani, maudhui na utamaduni. Kupitia vipengele hivyo vikubwa vinaweza kuzaa misingi mingine midogo midogo ambayo inaweza kutumika katika ulinganishi wa kazi mbalimbali za kifasihi. Mathalani, mtindo, falsafa, motifu, historia, dhamira na utamaduni. Ufuatao ni ufafanuzi wa misingi ya ulinganishi.

Historia, ni taaluma inayohusisha matukio mbalimbali ya wakati uliopita, uliopo na ujao ili kujua wapi jamii ilipotoka na wapi inapoelekea. Kupitia historia, mlinganishi wa kazi za kifasihi anaweza kulinganisha historia za kazi hizo za jamii tofauti tofauti na kwa kipindi tofauti tofauti cha maisha ya jamii fulani na kubaini ni wapi kazi hizo zinapoachana na kutofautiana. Mathalani ulinganishi unapofanyika katika Utenzi wa Nyakiru Kibi na Tamthiliya ya Mfalme Edipode ni mfano mzuri wa kazi zafasihi zinazotoka katika jamii mbili toauti amapo ni jamii ya Kitanzania na jamii ya Kimagharibi lakini katika uelezaji wa kisa kuna ufanano wa kazi hizo ambapo zote zilieleza namna Kanyamaishwa alivyomuua babaye na Edipode alivyomuua babaye kwa mikono yake na mwisho wanajutia kosa la kumwaga damu ya baba zao.

Falsafa ni imani aliyonayo mtu au jamii yake kuhusiana na kuwepo kwake na vitu vingine vinavyomzunguka, kuwepo kwao huelezea ukweli halisi wa mambo ya kiulimwengu. Wanafasihi linganishi wanaweza kutumia kipengele hiki kama msingi wa ulinganishi, kwa kubaini falsafa za jamii tofauti tofauti. Mathalani katika kazi ya Hekaya za Abubuasi katika hadithi ya Karamu ya Abunuasi, falsafa ya kifo si mwisho wa kuishi imetokea pale ambapo mjomba wa Abunuasi alipomuijia ndotoni na kuongea naye kuhusu mipango ya karamu vilevile katika kazi za fasihi ya Kiswahili falsafa hii inajitokeza mfano katika Hadithi ya mtoto wa kambo alipokuwa akiongea na mama yake na kumtimizia haja zake japo angali amekufa. Vilevile falsafa ya uganga nayo ipo katika jamii za kimagharibi na za Kiafrika kwa kuangalia kazi za kifasihi kama Marimba ya Majaliwa na Hekaya za Abunuwasi.

Dhamira, katika kazi za kifasihi dhamira ni wazo kuu linalobebwa na kazi yoyote ya kifasihi. Wanaulinganisi pia huweza kutumia dhamira kama msingi wa ulinganisho, hii ni kwasababu kuna dhamira za kiulimwenngu ambazo hugusa sehemu kubwa ya watu ulimwenguni. Kwa mfano kifo, umaskini, utawala, ufisadi na imani potofu, hivyo mlinganishi anaweza kuhusianisha dhamira katika jamii tofauti, katika kipindi fulani cha maisha. Mathalani, riwaya ya Firauni iliyosheheni dhamira kama mapenzi, usaiti, uongo, imani na potofu vilevile na kazi za kimagharini kama Alufu Lela U Lela, tunapata dhamira kama kifo, masengenyo, manunguniko, kufanya kazi kwa bidii, ubaguzi na usaliti. Japokuwa dhamira hizi zinafanana kwa kiasi kikubwa lakini kuna dhamira zingine huigusa jamii kwa sehemu ndogo kabisa  pia hubadilika kulingana na maendeleo ya jamii.

Motifu, ambacho ni kipengele radidi cha kifani na kimaudhui kinachojitokeza katika kazi mbalimbali za kifasihi, katika kufanya ulinganishi wa kazi za kifasihi matifu ni msingi unaoweza kutumiwa na kulinganisha kazi mbili tofauti. Motifu zinazojitokeza ni kama: motifu ya safari, motifu ya bibi kizee, motifu ya mama wa kambo, motifu ya mwanamke mshawishi. Katika kazi za fasihi za kimagharibi motifu ya safari inajitokeza kwa wingi mfano katika tamthiliya ya Mfalme Edipode, Edipode alikuwa akisafiri kutoka Korintho kwenda Thebe, vilevile katika Marimba ya Majaliwa, Majaliwa alivyokuwa akimsaka kongoti ili aweze kurejesha marimba na alimsaka nchi nzima pia katika Utenzi wa Nyakiru Kibi, Nyakiru alitoka Bunyoro mpaka Kiziba kwa lengo la kutawala na kupanua himaya.

Utamaduni pia ni msingi wa ulinganishaji, hujumuisha mila desturi, lugha, mavazi na chakula. Katika msingi huu mlinganishi anaweza kutumia kazi za jamii tofauti tofauti kubaini ni wapi jamii hizo zinapo kutana katika utamaduni na kuachana kwa sehemu ipi. Mathalani katika suala la kurithi mke baada ya mumewe kufariki, lipo katika jamii za kimagharibi pamoja na jamii za Kiafrika mathalani katika tamthiliya ya Mfalme Edipode, Edipode alimrithi mke wa mfalme baada ya mfalme kufariki pia katika fasihi ya Kiswahili katika Utenzi wa Nyakiru Kibi, Mukama Bike anawauwa wanaume wenye wake wazuri na kisha kurithi wake zao. Vilevile utofauti wa chakula katika jamii za kiafrika kazi za fasiihi zinzeleza aina ya chakua kinachopikwa na kuandaliwa ni kama, ndizi, senene, viazi vitamu nyama za mawindoni kama ilivyo oneshwa katika riwaya ya Bwana Myombokere na Bibi Bugonoka pamoja na Utenzi wa Nyakiru Kibi lakini katika kazi za fasihi za kimagharibi aina ya vyakula ni kama mikate ya kumimina, samaki wa kukaangwa, divai kama ilivyoelezwa katika Alufu Lela U Lela.

Kwa kuhitimisha, ulinganishi katika kazi za kifasihi huweza kufanywa kwa  kuzingatia misingi mingi ya ulinganisho kwani katika kazi hizo kuna vipengele vingi ambavyo kila kimoja kinahitaji kufanyiwa ulinganishi.

                                                            MAREJELEO

Bassnet, S (1993). Comparative Literature: A Critical Introduction. Oxford: Blackwell

Jilala, H. (2016) Misingi ya Fasihi Linganishi: Nadharia Mbinu na Matumizi:

                            Dar es Salaam: Daudi Publishing Company.

Mulokozi, M. M (1998) Utenzi wa Nnyakiru Kibi. Dar es Salaam: ECO Publishers

Wamitila, K. W (2003). Kichocheo cha Fasihi Istilahi na Nadharia:

                            Nairobi: Focus Publication Ltd.

Sophocles: Mushi, S. S (1939) Mfalme Edipode. Nairobi: Oxford Universty Press