FALSAFA YA KIAFRIKA

Dhana ya falsafa imefasiliwa na wataalamu mbali mbali kama vile Njoroge na Bennaars , wanafasili falsafa kuwa ni jaribio lolote la watu kufikia jibu au itiko la masuala muhimu ya maisha. Falsafa ni sayansi inayopuuza visakale na mazingaombwe na kuzingatia ukweli na urazini wa kimawazo. Si kweli kwamba falsafa ni sayansi inayopuuza visakale na mazingaombwe, kwasababu falsafa ya Kiafrika hujidhihilisha pia katika fasihi simulizi.

Pia Odera , anafasili falsafa kuwa ni taaluma ambayo kanuni za msingi kuhusu asili, binadamu na jamii kuchunguzwa na kujadiliwa. Mtaalamu huyu aliitazama falsafa kwa mtazamo wa kitaaluma pekee bila kuangalia na kwa mtazamo wa falsafa kama mtazamo.

Kwa ujumla, falsafa ni jumla ya mawazo yanayohusiana na asili, maana na sababu za kutokea kwa vitu au mambo katika jamii husika.

Georg Wilhem Friedrick Hegel ni mwanafalsafa wa Kijerumani aliyezaliwa tarehe 27/8/1770 huko Duchy Muittermberg na kufaliki mwaka 1831. Mwanafalsafa huyu alipinga kuwapo kwa falsafa ya kiafrika kwa kusema hawezi kuijadili Afrika na kuiweka katika historia ya ulimwengu. Afrka anayoizungumzia hapa ni ile ya kusini mwa Jangwa la Sahara, na ndiyo anayodai kuwa ndo Afrika halisi, anaendelea kusema Afrika imefahamika kwasababu ya biashara ya utumwa na ukoloni. Hegel anasema Mwafrika hana akili, maendeleo, utamaduni, wala hana historia, Mwafrika anaitambua nafsi yake tu, Mwafrika hana dini, ni mtu dhalimu na mtu katili, ni mtu ambaye hajastaarabika.

Falsafa ya Kiafrika ni jumla ya mawazo yanayohusiana na asili, maana na sababu za kutokea kwa vitu au mambo katika jamii ya waafrika, Samwel (2012). Anaendelea kwa kusema kuwa mawazo haya hutupatia maarifa yenye hekima katika kuishi kwenye dunia. Samweli (keshatajwa) anazidi kufafanua kwamba fasihi simulizi ya Kiafrika inabeba falsafa ya kiafrika, fasihi simulizi ya Kiswahili inabeba falsafa ya Waswahili.

Kagame (1956) na Ngugi (1996) wakinukuliwa na Samweli (keshatajwa), wanasema kuwa Waafrika wana falsafa yao inayoongoza  maisha yao ya kila siku sawa na falsafa za jamii nyingine duniani kote. Wanaendelea kusema falsafa hii inadhihikika katika tanzu mbali mbali za fasihi simulizi kama vile, visa kale, nahau, miviga, matambiko, vitendawili na methali.

Methali imefasiliwa na wataalamu mbali mbali kama vile Samweli (2012), anasema methali ni semo fupi fupi za kimapokeo ambazo hubeba mafunzo mazito na busara za wazee. Anaendelea kusema methali  hubeba falsafa na mtazamo wa jamii juu ya masuala mbali mbali na ndiyo nyenzo inayotumika zaidi katika kutolea mafunzo. Kutokana na ufupi wake na busara iliyomo ndani yake huaminika kuwa methali ni njia bora zaidi ya kuwasilisha mafunzo na kuikanya jamii. Mano `Asiyesikia la mkuu huvunjika guu´ Inawafunza watoto na vijana kuwasikiliza wazazi wao na wakubwa wao na kama wakikaidi wataharibikiwa katika maisha yao.

Pia Mulokozi (2017), kwa kusema methali ni usemi mfupi wa kimapokeo unaodokeza kwa muhutasari fikra au mafunzo mazito yanayotokana na tajiriba (uzoefu wa maisha) ya jamii inayohusika. Anaendelea kwa kusema kuwa istilahi methali inatokana neon la kiarabu lenye maana ya `mfano´. Hivyo methali kauli inayoadilisha kwa mifano au ufananisho.

Katika mtazamo wa Kiafrika wanapingana na madai ya Hegel kuhusu kutokuwapo kwa falsafa ya Kiafrika, mtazamo huu unaeleza kwamba falsafa ya kiafrika inajidhihilisha sana katika fasihi simulizi. Kwa kutumia methali tunathibitisha kauli hii kama ifuatavyo.

Kidole kimoja, hakivunji chawa. Kwa mujibu wa Samweli (2012), anafafanua kuwa methali hii inasisitiza mahusiano, kusaidiana na ushirikiano wa jamii kama msingi wa maisha bora na amani katika jamii. Methali hii inadhihilisha kuwepo kwa falsafa ya Kiafrika ya utu au Ubuntu, ambapo ni ile hali ya kumjali na kumsaidiabinadamu mwingine kama nafsi yake, anaendelea kusema mtu mwenye utu hawezi kumfanyia mwingine jambo ambalo yeye asingependa kufanyiwa, Samweli (keshatajwa). Pia methali kama ´utu ni watu´ na ´umoja ni nguvu na utengano ni udhaifu´, zinashadadia kuwapo kwa swala la kushirikiana na kusaidiana miongoni mwa wanajamii ambao ndo utu wenyewe. Hivyo basi, methali hizi zinapingana na mtazamo wa Hegel ambao anaona Mwafrika ni mtu anayeitambua nafsi yake tu.

Mungu kasema, niombe nikupe. Kwa mujibu wa Kitula na King´ei (2008), wanafafanua methali hii kuwa mtu anapopata shida hapana mwingine wa kumuomba faraji isipokuwa Manani, wanaedelea kusema ukimwomba Mungu bila shaka atakufanikisha. Hivyo, methali tajwa inathibitisha uwepo wa falsafa ya kiafrika ambayo ni imani ya uwepo wa Mungu na nguvu zake. Samweli (keshatajwa) anaeleza kuwa falsafa hii inabainisha kuwa Waafrika wanaamini katika dini kwamba Mungu ndiye mwenye uwezo wa yote na huchukia maovu, hivyo yeyote anayefanya maovu huadhibiwa na Mungu. Mfano, katika jamii ya Wahaya kuna Miungu iliyoheshimika na kuabudiwa kama Kagoro, Lyangombe, Mugasha na Nyakarembe. Kwahiyo, methali hii inaunga mkono mtazamo wa Kiafrika na kupinga mtazamo wa Hegel kwamba Waafrika hawana dini.

Asiyefunzwa na mamaye, hufunzwa na ulimwengu. Kitula na King´ei (washatajwa), wanafafanua methali hii kwamba, malezi na mafunzo bora ni yale ya mama au wazazi, bila hivyo atapata shida kuishi katika ulimwengu. Wanaendelea kusema mama humlea na kumfunza mwanae ili akabiliane na changamoto za ulimwengu. Katika methali hii inaibuka falsafa ya uzazi na malezi, ambapo mama ndiye anayeonekana kubeba au kubebeshwa majukumu hayo katika jamii nyingi za Kiafrika, hatakama ikitokea ndoa fulani haina mototo, mwanamke ndiye aliyelaumiwa. Pia methali kama ´Kinyesi cha mtoto hakinuki kwa mama´ na ´Mama kwa mwanae, mtoto kwa mamae´, zinashadadia uwepo wa falsafa ya uzazi na malezi. Kwa maelezo hayo inaonyesha kuwa Waafrika walikuwanazo na wanazo mila, desturi na tamaduni zao, hivyo si sahihi kauli ya Hegel kwamba Mwafrika hana utamaduni.

Kufa si kuisha. Methali hii inamaana kuwa na imani ya maisha baada ya kifo, wanaendelea kusema mtu anapokufa maisha yake hayaishii hapo. Methali hii inadhihilisha uwepo wa falsafa ya kifo sio mwisho wa kuwapo. Tempels (1959) anasema binadamu anasifa ya umilele, kifo kinapotokea hubadili mfumo wa maisha ya mtu kutoka binadamu aliyehai mwenye mwili  na kuingia maisha mengine yanayoambatana na roho. Roho hizo huitwa mizimu na zikikaa kwa muda mrefu huitwa wahenga na zinabaki kuwa sehemu ya jamii. Binadamu huendeleza mawasiliano na Wahenga kupitia matambiko,ndoto au kutokewa katika hali ya kawida. Methali nyingine inayodhihilisha uwepo wa falsafa ya kifo si mwisho wa kuwapo ni `Kilichokufa, kiliishi´. Hivyo si kweli kwamba Afrika haina historia, wala haina falsafa.

Achanikaye kwenye mpini hafi njaa. Maana ya methali hii ni mtu anayejibidisha katika kazi hawezi kupata tabu au kukosa chochote. Methali hii inathibitisha uwepo wa falsafa ya kazi na umuhimu wake, Koponen (1988) akinukuliwa na Samweli (keshatajwa) anaeleza kuwa kazi ni jambo linalothaminiwa sana katika jamii za Kiafrika. Jamii ya jadi ya Kiafrika ilikuwa na mgawanyo wa majukumu na kila mwanajamii alitakiwa kutimiza majukumu yake katiak kuendeleza jamii yao. Methali nyingine zinazothibitisha madai haya ya mtazamo wa Kiafrika ni ´Asiyefanya kazi na asile´ na ´Mchumia juani hulia kivulini´. Hivyo basi, Wafrika waliona umuhimu wa kufanya kazi ili kufikia maendeleo.

Mke ni nguo, mume ni kazi. Ina maana kuwa Mume ndiye mwenye majukumu ya kugharamia mambo yote katika familia ni ya mume au baba, mke ni wa shughuli za nyumbani. Falsafa ya uhusiano kati ya mwanamke na mwanaume inadhihilika katika methali hii, ambapo katika jamii za Kiafrika mwanamke ni kiumbe dhaifu na mwanaume ni jasiri, kwamba mwanamke anatakiwa kumueshimu na kumnyenyekea mume wake na hata kama akikosa hatakiwi kumuuliza mume wake. Methali nyingine zinazodhihilisha uwepo wa falsafa hii ni, ´Mtu nyumbani mwake hatiiwi na mkewe, haonwi kuwa mume, asipompiga twa´. Hivyo methali hii inapinga madai ya Hegeli kwamba Mwafrika hana falsafa, wala hana historia na wala hatakiwi kuweka katika historia ya jamii.

Akufanyiaye ubaya, mlipe wema. Inamaana kwamba usilipize kisasi kwa mtu aliye kutenda vibaya kwani unaweza kuzua ugomvi mkubwa au vita. Methali hii inaibua falsafa ya wema dhidi ya ubaya, ambapo jamii za kiafrika huamini kwamba mara nyingi wema huushinda ubaya, hivyo walihimiza kutenda wema katika jamii zao ili kukuza amani na upendo miongoni mwao. Falsafa ya wema dhidi ya ubaya inadhihilika pia katika methali ya ´Wema hauozi´. Hivyo basi, Waafrika wana imani, miongozo wanayoiishi, hivvo inapinga ntazamo hasi wa Hegeli kwamba Waafrika hawana falsafa wala historian a ni mtu katili na dhalimu.

Kwaa ujumla, mtazamo wa Kiafrika una unaupinga ule mtazamo wa Kimagharibi, unaoona kwamba Waafrika hawana Falsafa. Wataalamu wa mtazamo huu wanaendelea kusema falsafa hujidhihilisha kupitia fasihi simulizi kama vile methali, lakini pia katika tanzu nyingine au vipera vingine hudhihilika. Mfano, matambiko yanadhihilisha uwepo wa falsafa  ya uwepo wa Mugu au Miungu na nguvu zake. Utendi wa Mwanakupona unaodhihilisha falsafa ya uhusiano na nafasi anayopewa mwanamke na mwanaume katika jamii za Kiafrika. Pia visa kale, mfano kisa kale cha Ng’wanamarundi kinachoibua falsafa ya uganga na uchawi.

MAREJELEO

Hegel, G. W. F.Introdduction to the Philosophy of History. Cambridge: Hacket Publishing.

Kitula na King’ei (2008). Kamusi ya Methali. Nirobi: E.A.E.P.

Mulokozi, M. M (2017). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Dar es salaam: TUKI

Njoroge, R. J. na Bennaars, G. A. (1986). Pilosophy of Education in Africa. Nairobi: Transafrica                   

                    Press

Odera, O. (1990). Trends in Conteporary African Philosophy. Nairobi: Shirikon Publishers.

Samwel, M. (2012). Umahili katika Fasihi ya Kiswahili. Dar es salaam: Mervel Publishers

Tempels, P. F. (1959). Bantu Philosophy. Paris: Presence Africaine Publishers.