TENDO UNENI NI NINI

Katika kujibu swali hili, tumeligawa katika sehemu kuu tatu, kwanza ni utangulizi ambapo tumelezea dhana ya tendouneni na kuelezea chimbuko la nadharia ya tendouneni na kwenye kiini tutaelezea madai ya Austin (1962), na Searle (1975) kuhusu tendo uneni na mwisho ni hitimisho. Kwa kuanza na utangulizi ni kama ifuatavyo;

Matinde (2012:309), anaelezea maana ya tendo uneni kuwa ni utoaji wa matamko ambayo husababisha utokeaji au utendaji wa tendo. Kwa mfano, tamko linaweza kuhusu kushukuru, kutoa ahadi, kuamua, kuomba radhi. Nadharia ya tendouneni imeasisiwa na John Austin (1962), katika kitabu cha “How to Do Things with Words” ambapo alianzisha nadharia hii kupinga mawazo ya wanafalsafa na wanaisimu wa mwanzo ambao mawazo yao yalikuwa kwamba kazi ya lugha ni kueleza, kufafanua, na kuarifu mambo mbalimbali. Kyeu (2011)

Austin (kashatajwa) anaeleza kuwa si mara zote lugha hutumika kufafanua mambo bali mara nyingine hutumika kutenda. Austin (1962:5). Anaendelea kueleza kuwa, mtu anaposema madhabahuni kuwa ninamuoa au nimekubali kuolewa na mtu fulani, huwa haelezi kuhusu ndoa wala kutoa taarifa ya ndoa bali anafanya tendo la kuoa au kuolewa. Austin (kashatajwa) anayaita matamko haya kuwa ni (matamko tenda) ama tendo uneni kama anavyokuja kuyaita Searle (1975). Nadharia hii ilikuja kuboreshwa na mwanaisimu mwingine ambaye ni Searle (1975) yeye anasema kwamba kuongea ni kutenda kwa mujibu wa kanuni na kwamba vitendo usemi ndivyo vipashio vidogo kabisa vya mawasiliano. Yafuatayo ni madai ya msingi ya Austin (1962), kuhusu tendouneni kama ifuatavyo;

Kwa mujibu wa Austin (1962:101-107), amegawa muundo wa kitendouneni katika sehemu kuu tatu, kwanza ni tendo la kutamka, pili dhamira ya tamko, tatu athari za tamko. Tendo la tamko ni utoaji au uwasilishaji wa sauti au maneno yaliyo na uamilifu ndani yake, Austin (keshatajwa) anafafanua kuwa katika tendo la tamko kuna vipengele vitatu, ambavyo ni kipengele cha kifonetiki, hiki kinahusu utamkaji wa sauti. Kipengele chengine ni cha kifonolojia hiki kinahusu sauti zilizotamkwa sharti ziegemee katika lugha fulani. Kipengele cha mwisho ni semantiki na sintaksia ambapo sauti zinazotamkwa sharti ziwe na maana pia zihusianishwe na muktadha maalumu.

Dhamira ya tamko, tamko linapotolewa hutupa nia au kusudio kuhusu jambo fulani, mara nyingi nia hii hubebwa na vitenzi vya utendeshi,ambapo vitenzi hivyo kuwa vya kuahidi, kulaumu, na kuomba msamaha. Mfano, ikitokea msemaji akiomba msamaha kutoka kwa msikilizaji bila shaka msemaji atakuwa anaamini kwamba msikilizaji amekasirika akirejea maneno na atakavyoyasema. Tamko lina nguvu fulani zinazolifanya tamko hili kuwa na uwezo wa kutenda.

Athari za tamko, Mara nyingi athari hiyo hujionyesha au hujidhihirisha kwa msikilizaji. Hii hutokana na mwitiko wa msikilizaji kutokana na tamko la msemaji. Kwa mfano, mtu anapomuomba mwenzake msamaha huwa na uhakika kwamba mwenzake amechukizwa na jambo fulani. Hivyo, anaye ombwa msamaha anaweza kuridhia au kutokuridhia ombi la aliyeomba msamaha. Kitendo cha kuridhia au kutoridhia kinadhihirisha athari ya tamko.

Aidha, Austin (1962:14,) amebainisha masharti ya tendouneni sita na kuyagawa katika makundi matatu. Kundi la kwanza kuna masharti mawili ambayo ni, lazima kuwapo na kaida juu ya utendaji wa tendo hilo na mwitiko wa tendo hilo ijulikane mahari pote. Pili, mazingira na watu wanaohusika katika uneni wa tendo husika lazima wawe muafaka.

Kundi la pili pia amebainisha masharti mawili ambayo ni kwanza, utaratibu wa kutekeleza tendo husika lazima ufuatwe kwa usahihi. Pili, utaratibu huo lazima ufuatwe kikamilifu.

Kundi la tatu kuna masharti mawili ambayo ni kwanza, wahusika wawe na dhamira ya kweli ya kufanikisha tendo husika. Pili, iwapo wajibu ambao anatakiwa kutimiza baada ya tendo uneni unafahamika kwa watu fulani lazima wahusika watekeleze.

Vilevile, Austin (1962:152-162), yeye anadai kuwa kuna aina tano za tendouneni ambazo ni, kitendouneni cha maamuzi, kitendouneni cha maagizo, kitendouneni cha maagano, kitendouneni cha hisia, kitendouneni cha maelezo na kitendouneni cha hulka.

Kitendouneni cha maamuzi, ni aina ya kiendouneni ambacho huonesha kutoa maamuzi ambayo yanaweza kuwa maamuzi ya mwisho au yasiyo ya mwisho. Aina hii hutumia vitenzi kama vile, amua, kadiria, panga na thaminisha.

Kitendouneni cha maagano, hiki ni kitendouneni ambacho watu huwekeana maagano ambayo sharti yatimizwe. Mfano, hutumia vitenzi kama husisha, ahidi, hakikisha, kuapa, kubaliana, dhamiria, maanisha, na kupanga. Mfano;

                                                     

·         Nakuhakikishia kuwa nitakupa pesa zako.

·         Naapa kuwa nitakuwa mwaminifu kwa katiba ya nchi yangu.

Kitendouneni cha hulka, ni kitendouneni kinachohusiana na tabia za kijamii. Anaendelea kusema kwamba, aina hii ya tendouneni inahusu mwitiko wa mtu kuendana na kitu ambacho mwengine amekifanya. Kiujumla kitendo hiki hulenga sana hisia za watu. Kwa mfano

• Katika kuomba radhi maneno yanayotumika ni kama vile, naomba radhi, niwie radhi, naomba msamaha, samahani.
• Kwenye kushukuru maneno yanayoweza kutumika ni kama; nashukuru, shukrani, ahsante. Kuonesha masikitiko; pole, nakuhurumia, nimesikitishwa, nakupa pole.
• Kwenye kupongeza hutumia maneno kama; najivunia, nakupongeza na hongera.
• Kwenye kumpa mtu changamoto, maneno yanayotumika ni kama; thubutu, jaribu,

Aina nyingine ya tendouneni inayotajwa na Austin ni kitendo neni cha maelezo, ambapo  ni kitendouneni kinachohusu mtu kutoa hoja kwa watu au kutoa uthibitisho wa jambo. Mfano; nakubaliana, nakataa, nimekubali, nakutaarifu, natoa ripoti, kudadavua, kutambua, kushuhudia, kusisitiza na kuhitimisha. Kwa mfano

·         Tunaweza kusisitiza kuwa mazingira tutunze mazingira ili nayo yatutunze.

Baada ya kuangalia aina za tendo uneni kama alizotaja Austin (1962), zifuatazo ni aina za tendouneni kama zilivyoboreshwa na Searle (1975). Akitumia kigezo cha athari ya kitendo kikiwa  na uhusiano na mazingira halisi.

Kitendouneni cha msimamo, hiki ni kitendouneni kinachoeleza  jinsi msemaji anavyotekeleza aliyoyasema. Mfano, kuamini, kutokubadili msimamo, kukubali, kukiri, kukataa, kuhitimisha, mfano;

·         Ninaripoti kupotelewa kwa fedha zangu.

·         Sikubaliani na maamuzi ya mahakama hii.

·         Ninakiri kuwa nimefanya kosa hili.

Kitendouneni cha agizi, hivi vinahusiana na wajibu wa mtu, haki za mtu, athari za mtu, ushauri na maonyo. Hii pia humutahadharisha mpokea tendo juu ya athari ya kitendo anachoweza kukifanya. Mfano wa vitenzi vinavyotumika katika aina hii yakitendouneni ni pamoja na vile vinavyo onesha kuamuru, kusisiza, kuonya, kutisha na kushauri. Mfano; 

·         Nasisitiza kwamba kila mtu afike kwa muda muafaka.

·         Ninakushauri urudi nyumbani mapema.

·         Ninakuonya kutokurudia tena kosa hili.

Kitendouneni kuapa, hivi hujihusisha na utoaji wa ahadi. Lengo kuu huwa ni kwamba msemaji huwa amejitolea kutekeleza jambo au wajibu fulani. Matinde (2012:314) analezea aina hii ya kitendouneni kuwa huonesha nia ya msemaji kutenda jambo fulani siku za usoni. Kwa mfano

·          Nitahakikisha kuwa tunawafunga.

Kitendouneni cha vizua hisi, hivi ni vitendouneni vinavyoonesha muelekeo wa msemaji kutokana na hali fulani ya kijamii. Hivi uhusisha kupongeza, kuliwaza, kuomba radhi, kuomba ruhusa, kushukuru, kukaribisha, kutoa maoni na kulaani. Mfano;

·         Nakupongeza kwa kufaulu mitihani.

·         Natoa pole kwa wote walioguswa na msiba huu.

·         Naomba ruhusa sitoweza kuhudhuria darasani leo.

Kitendouneni cha tamko, ni kitendouneni ambacho kinaelezea athari ya tamko fulani kwa msemaji au anayepokea tamko hilo. Matinde (2012:314) akielezea kitendo hiki anasisitiza kwamba mtoa tamko ni lazima awe na dhamana juu ya athari ya tamko hilo. Mfano padri kwa muumini, hakimu kwa muhalifu. Mfano katika sentensi

• Ninatangaza kuwa kuanzia sasa ninyi ni mke na mume.
• Ninaacha kazi rasmi kuanzia leo.

Katika sentensi ya kwanza padri anatangaza kuwa walio mbele ni mume na mke  na inakua hivyo kwa kuwa ni mwenye dhamana ya kufungisha ndoa. Sentensi ya pili inaonesha athari kuwa baada ya kusema ninaacha kazi Mtu huyo hatoenda ofisini tena.

Kwa ujumla, Wataalamu hawa wawili yaani Austin (1962) pamoja na Searle (1975) wametupa nwangaza wa kuelewa nadharia ya tendo uneni lakini pia kusaidia kuelewa umuhimu wa nadharia hii. Mathalani nadharia ya tendo uneni husaidia kuelewa maana ya tamko katika mazingira mahususi, hurahisisha kuonesha uamilifu wa tukio na namna ya ufikishaji wa tamko hilo, pia hutusaidia kubashiri maana ya tamko.

                                                                MAREJELEO

Austin, J. L. (1962). How to do things with Words. London: Oxford University Press.

Kyeu, D. (2011). Nadharia ya Kitendoneni na Jinsi Kinavyoweza Kutumika   

                        Kuchanganua Usemi:Tasnifu ya uzamivu. Chuo Kikuu cha Wisconsin-Madson.

Matinde, R. S. (2012). Dafina ya Lugha Isimu na  Nadharia: Kwa sekondari, Vyuo vya kati na  

                                    vyuo vikuu. Mwanza: Serengeti  Education Publishers Lt d.

Searle, J. R. (1975). Speech Acts:An Essay in Philosophy of Language.. New York: Cambridge

                                         University Press.