SIFA MAJUMUI ZA LUGHA KATIKA FONOLOJIA

*1.4     Mifumo ya Lugha Asilia

Lugha asilia zina tabia ya kuchangia baadhi ya sifa kwa kuwa zote zinachota sauti kutoka katika bohari moja la sauti. Tofauti inatokea kwa kuwa kila lugha inachukua sauti chache tu katika bohari hilo. Pia sauti zote za lugha hutolewa na viungo vile vile vya mwili wa binadamu, kwa hiyo inawezekana kabisa sauti zinazotamkwa na watamkaji wa lugha fulani zikatamkwa pia na watamkaji wa lugha nyingine kwani na wao wana viungo vile vile isipokuwa tofauti ni katika namna ya mgusano wa alasauti hizo katika kuzalisha sauti zinazoeleweka katika lugha hiyo. Lakini pia zote ni lugha za binadamu. Hata hivyo, Sapir (1925:16-18) anasema kuwa lugha mbili zinaweza kuwa na bohari sawa la kifonetiki lakini zikawa na fonolojia mbili tofauti. Hapa inamaanisha jinsi sauti hizo zinavyofuatana ili kuleta maana ikawa ni tofauti. Tofauti hii inatokana na mfumo wa mashartizuizi (au kanuni) ya mfuatano sauti hizo katika kuunda maneno ya lugha husika. Kila lugha ina mfumo wake asilia wa mfuatano wa sauti, na huu ndiyo unaitwa ‘fonolojia.

Katika lugha ya Kiswahili, kwa mfano: Hakuna koda (*Koda), mfuatano wa konsonanti 3 halisi haukubaliki (*KKK), Mfuatano wa kiyeyusho na konsonanti halisi haukubaliki (*yK) au mfuatano wa *ty au *ky

1.5       Sifa Majumui za Lugha katika Fonolojia

Pamoja na kwamba lugha zina fonolojia tofauti bado inaonekana kwamba kuna baadhi ya vipengele vya kifonolojia vinavyopatikana karibu katika lugha zote duniani au katika lugha nyingi duniani. Hivi ndivyo huitwa ‘sifa majumui za lugha katika fonolojia’. Kuna aina kuu tatu za sifa majumui za lugha, ambazo ni:

1. Sifa Majumui Halisi za lugha: Hizi ni zile sifa ambazo ni za kawaida katika lugha zote duniani. Kwa mfano kila lugha duniani ina irabu /a/, kila lugha ina utaratibu wa kuwa na irabu na konsonanti ingawa idadi hutofautiana, kila lugha ina utaratibu wa kuwa na silabi ingawa muundo wake unaweza kutofautiana, katika kila lugha zinapofuatana konsonanti na irabu, konsonanti huanza na kufuatiwa na irabu.

2. Sifa Majumui Pana za lugha: Hizi ni sifa ambazo zinapatikana katika lugha nyingi duniani lakini si zote. Kwa mfano, lugha nyingi zina irabu 5 lakini baadhi zina irabu 3, 7, nk.; Katika lugha nyingi duniani inapokuwepo sauti yenye sifa fulani basi itakuwepo nyenziye nyingine yenye kupingana na hiyo katika sifa yake (ikiwepo [+ghuna] [d] basi ipo [-ghuna] [t], nk.

3. Sifa Majumui Tabirifu za lugha: Hizi ni zile ambazo zinatabirika kuwepo katika lugha kwa misingi ya kutumia sifa nyingine zinazopatikana. Katika baadhi ya lugha unaweza kutabiri kuwepo kwa sauti fulani kutokana na kuwepo kwa sauti nyenziye ambayo ni ya msingi. [t,d], [p,b], nk