MBINU ZA KUBAINISHA FONIMU

            Mbinu za Kubainisha Fonimu         

 Jozi ya Mlinganuo Finyu

Hii ni jozi ya maneno inayotokea pale maneno mawili au zaidi yanakuwa na idadi sawa ya sauti na ubadilishaji wa sauti moja katika mazingira yale yale utokeaji wa kifonetiki wa sauti hizo katika neno huleta tofauti ya maana. Ikiwa sauti fulani tofauti zitajitokeza katika neno hilo hilo na katika mazingira yale yale ya kifonetiki na kubadili maana ya neno basi zinzchukuliwa kuwa ni fonimu mbili tofauti. Mfano: bata-pata, kata-kaka, data-dada, nk. Katika maneno haya ile sifa ya kifonetiki inayofanya sauti hizo ziwe tofauti na kusababisha tofauti ya maana huchukuliwa kuwa nis sifa bainifu katika lugha ya Kiswahili. Ikiwa tutaweka sauti yenye mpumuo, kwa mfano, sauti sighuna maana haitabadilika ila itachukuliwa kuwa ni ukoseaji katika matamshi na ila sauti hizo ni za fonimu moja kwani maana haitabadilika /kat^ha/ - /kata/, /raha/ - /ma|itin/, /|aha/, nk. Katika Kiswahili tunaweza kusema kuwa kwa kuwa sauti hizi hazileti tofauti ya maana basi ni ukengeufu tu wa matamshi ya fonimu ile ile moja (kama vibadala vyake).

**Taja na kufafanua sifa nne za jozi mlinganuo finyu: Idadi sawa za sauti, sauti zinazobadili maana ziwe katika mazingira sawa ya kifonetiki, maana ibadilike, sauti zinazobadili maana ziwe za aina moja (irabu kwa irabu, konsonanti kwa konsonanti)*

  Mtawanyo wa Kimtoano/Kamilishani

Huu ni mtawanyo wa sifa za kifonetiki za sauti katika neno unaotokea pale ambapo sauti fulani ikitokea katika mazingira fulani ya kifonetiki katika neno sauti nyingine ya kundi hilo haiwezi kutokea. Dhana ya kukamilishana katika mtawanyo huu ina maana kwamba sauti fulani (Y) haiwezi kutokea katika mazingira fulani (A) na hivyo sauti nyenza hutokea ili kuikamilisha nyenziye iliyokwamishwa na mazingira hayo katika kuelezea maana ile ile. Sauti zinazobadilishana mazingira ya utokeaji wake katika neno huitwa alofoni au vibadala vya kimazingira. Alofoni ni udhihirishwaji tofauti tofauti wa kifonetiki wa fonimu moja. Sauti za namna hii pia huwa na kiwango kikubwa cha mfanano wa kifonetiki. Kwa mfano: Ujitokezaji wa nazali katika Kiswahili zinapokuwa zinaambatana na konsonanti nyingine. Mbao, nguo, ncha, nyayo, mvua, nk.

  Mlandano (Mfanano) wa Kifonetiki

                       

Hockett (1972:103) kama anavyonukuliwa na Hyman (1975:64) anasema kuwa ‘kama sauti a na b ni memba wa fonimu moja basi wanachangia sifa moja au zaidi. Sauti za familia moja zina ufanano/mlandano mkubwa wa sifa za kifonetiki. Kwa mfano: Sauti /b/ na /B/ katika Kinyamwezi : ‘waBona’ (umeona) = ‘wambona’ (umeniona). Zote ni [+kons, +mid, +ghuna] na tofauti ni [ufulizwa]. Kwa hiyo, /b/ na /B/ ni alofoni za fonimu moja. Kwa mujibu wa kigezo hiki inaonyesha kwamba hata kama sauti zinatokea katika jozi ya mlinganuo finyu na kubadili maana au kutokea katika mtawanyo kamilishani kama ziko tofauti kabisa kifonetiki basi haziwekuwa sauti za fonimu moja. Hata hivyo, kigezo hiki pekee hakitoshi kutumika kubainisha fonimu na alofoni zake au fonimu mbili tofauti (taz. Hyman, 1975:64-65; Massamba, 2012:75-76). Katika Kiswahili tunaweza kuuona utata wa kigezo hiki katika kuelezea ufonimu na ualofoni wa /l/ kuwa [l] na [d]; na /r/ kuwa [r] au [d]. Kwa mtu asiyekuwa na uelewa wa kiisimu hawezi kuelezea kuwa [l] na [d] kuwa ni alofoni za fonimu moja katika maneno kama ‘refu’ na ‘ndefu’; ‘ulimi’ na ‘ndimi’ ingawa zote ni za ufizi. Pia haijabainishwa kuwa sauti hizo zinatakiwa zifanane kwa kiwango gani cha kifonetiki. Hivyo, Hyman (1975) anasema kuwa ni muhimu kuuchunguza mfumo mzima wa fonolojia inayochunguzwa.

         

 Kigezo cha Mpishano Huru

Mpishano huru hutokea pale ambapo sauti mbili zinaweza kutokea katika mazingira yale yale kwa kubadilishana bila kusababisha mabadiliko ya maana ya neno. Katika hali hii sauti hizo huitwa vibadala huria au vibadala vya hiari vya kifonetiki. Trubetzkoy (1969) anasema kuna vibadala huria vya aina mbili: Vya Kimajumui na Kibinafsi. Vibadala vya Kimajumui ni vile ambavyo havichukuliwi kuwa ni kama kosa au dosari katika matamshi. Mzungumzaji huyo huyo mmoja anaweza akatamka kwa kibadala hiki wakati huu na baadae kwa kibadala kingine: Kwa mfano: Kichuguu, kusuguu, suala/swala; kheri-heri. Ubadilikaji wake unategemea hali ya mtu na wazungumzaji wote wanaweza kutumia vibadala hivyo kulingana na mazingira. Vibadala vya kibinafsi ni vile vilivyosambaa miongoni mwa baadhi ya wanajamii lugha husika. Katika hali kibadala kimoja huchukuliwa kuwa ni utamkaji sanifu/mzuri na vibadala vingine huchukuliwa kuwa ni mkengeuko wa kilahaja, kijamii (sifa, umaarufu, umjini-mjini) au kimaumbile. Mfano: /|/ na /r/; /a/ na /«/ katika neno /raha/ na /|«ha/; /kurara/ na /kulala (katika lugha yao pengine /r/ na /l/ ni alofoni);  /ntoto/ na /mtoto/, tatu na /t^hatu/; nk. Katika Kiswahili kuna vibadala ambavyo vinaonekana kuwa ni sauti za fonimu mbili tofauti na hutokea katika mpishano huru kama vile; kisuguu-kichuguu, kichogo –kisogo, kiberiti-kibiriti, kheri na heri. Vibadala hivi pia vinaonekana kuwa vinafanana kifonetiki kwa sehemu kubwa. Kama vibadala hivyo, kimojawapo hakimo kabisa katika orodha ya fonimu za lugha husika basi huchukuliwa kuwa ni vya fonimu moja. Swadesh (1934) kama anavyonukuliwa na Fudge (1973:36) amevigawa vibadala huria kuwa ni vya Kijumla na Kimahususi. Vya kimahususi ni vile vinavyotumika katika neno moja au maneno machache kadhaa na vile vya kijumla ni vile vinavyoweza kutumika katika maneno yote ya kundi fulani. Mifano katika Kiswahili maneno yote yanaoanza na /m/ na kufuatiwa na /h/ huwa yanaififiza /h/ au kuidondosha katika usemaji wa haraka haraka na badala yake wanaiyeyusha /u/ iliyokuwepo katika umbo la ndani na kutamka /w/: Mfano mhuni, muhogo (mhongo), mhanga, mhandisi, mheshimiwa, mheshimu, nk. (Kijumla). Kimahususi (kiberiti-kibiriti, kheri-heri, ahsante-asante, ghuna-guna, nk).

 Ulinganifu wa Ruwaza

Kigezo hiki kinadai kuwa, tunaweza kupata namna ya kubaini fonimu na alofoni kwa kuangalia ujitokezaji wa sauti fulani katika mfumo mzima wa fonolojia ya lugha husika. Kama sauti fulani inajitokeza kwa namna fulani katika mazingira fulani basi iwe hivyo katika mfumo mzima wa fonolojia ya lugha husika. Kwa mfano hakuna mahali katika Kiswahili Nazali /N/ ikifuatiwa na konsonanti fulani haitafuata mahali pa matamshi pa konsonanti hiyo. Kwa hiyo mtawanyo huo wa kimtoano uwe katika mfumo mzima wa fonolojia ya Kiswahili. Pia katika Kiswahili tunasema sifa ya mpumuo si bainifu, basi iwe hivyo katika mfumo mzima ndipo tutasema katika lugha hii sauti yenye mpumuo ni alofoni ya fonimu husika. Kama pia tunavyosema kuwa katika Kiswahili hakuna irabu unganifu, basi iwe hivyo katika mfumo mzima; fonimu za upili (kama ts, dz, bl, bd, p^w, nk) basi iwe katika mfumo mzima. Au ikiwa katika lugha ya Kiswahili kuna sauti /C/ basi isitokee kwamba katika baadhi ya maneno kukawa na mfuatano wa /t/ na /S/, yaani /tS/ ( [ tSati]  badala ya [Cati] ). Ndiyo maana katika mfuatano wa nazali na sauti za kaakaalaini katika mfumo mzima wa fonolojia ya lugha ya Kiswahili nazali hupata sifa za kuwa nazali ya kaakaalaini na ili uipate nazali hiyo ni lazima iwe katika mfuatano huo katika mfumo mzima wa fonolojia ya Kiswahili. Ikitokea vinginevyo basi kunakuwa na mkengeuko wa fonolojia ya Kiswahili sanifu. Hata hivyo kigezo hiki tu hakitoshi kwani kuna mifuatano mingine bado ina utata kama vile /ng/, mahali pengine ni /N/ na mahali pengine ni /Ng/. Aidha, mfuatano wa nazali na konsonanti nyingine unazaa konsonanti za upili, mfano; /nd, ng, mb/ nk au ni konsonanti moja yenye kutanguliwa na unazali?; mfano /ⁿd/ (kuna utata). Kigezo kimoja tu hakitoshi kubainisha fonimu na alofoni ila vitumike vyote viwili.

  Kigezo cha Kubadilishana kwa sauti

Kigezo hiki hutumika kwa kujaribu kubadilisha sauti fulani na sauti nyingine halafu unaangalia kama ubadilishaji huo unaleta mkengeuko mkubwa katika utamkaji au la. Kama mkengeuko si mkubwa/wa kawaida basi sauti hiyo itachukuliwa kuwa ni alofoni ya fonimu moja na ukiwa mkubwa basi itakuwa ni fonimu tofauti. Hata hivyo, kigezo hiki hutegemea sana hisia za mzawa wa lugha hiyo. Mfano: Katika Kiswahili= Uu ni wangu (Huu ni wangu); [¬fE] (uje) (eje au oje)

Hapa tunaweza kuhitimisha kuwa ni muhimu sana kutumia vigezo vyote pale unapojaribu kuzibainisha fonimu za lugha fulani. Swadesh (1934) (taz. Fudge 1973:35-46) anasema kuwa katika kujifunza fonimu za lugha fulani ni muhimu ufanye yafuatayo: Uzibainishe, ujue tabia za utokeaji wake na mabadiliko yake katika mazingira fulani, ujuea msambao wake na kisha ujifunze mfumo mzima wa fonimu hizo katika lugha husika.