MATUMIZI YA LUGHA

                                             

1.1  Dhana ya matumizi ya lugha kwa ujumla

ü  Hii ni dhana inayohusu muktadha halisi wa kijamii wa matumizi ya lugha. Muktadha huo unatokana na kuhusisha shughuli zinazofanywa na jamii inayohusika, mada za mazungumzo, mahusiano miongoni mwa wanaowasiliana na mahali yanapofanyika mawasiliano hayo.

ü  Mambo hayo yanahusishwa kwa namna ambayo inawezekana kubainisha, kutofautisha na kuhusisha mwenendo wa mtu binafsi wa matumizi ya lugha na utaratibu wa jamiilugha wa matumizi ya lugha.

ü  Kutokana na mahusiano hayo inawezekana kusema kwa uhakika mkubwa kwamba katika jamiilugha husika, lugha fulani kwa kawaida ndio hutumika katika mazungumzo ya eneo fulani.

ü  Kufahamu ni lugha ipi inatazamiwa kutumika katika eneo gani la matumizi ya lugha ni kufahamu mojawapo ya kanuni muhimu za kiisimujamii katika jamiilugha husika. Kuacha kutumia lugha inayotazamiwa kutumika katika eneo fulani la matumizi ya lugha katika mazungumzo kunadhaniwa na wanajamii kwamba ama kutokana na kutofahamu kanuni za isimujamii za jamiilugha husika, au kuna ashiria mabadiliko katika kanuni hizo au kutokana na msemaji kutaka kufikia malengo mahususi ya kimawasiliano na kimahusiano.

Maeneo hayo yanatofautiana kutoka jamiilugha moja hadi nyingine, lakini upo ufanano katika jamiilugha nyingi katika baadhi ya maeneo hayo kama vile familia (ambapo watu wanaoishi kwa pamoja katika familia moja wanawasiliana wakiwa nyumbani) mtaani, kazini, serikalini,mashuleni, sokoni na kwenye shughuli za utamaduni.

Maeneo ya matumizi ya lugha yanaweza kugawanywa katika makundi makubwa mawili kutegemeana na jinsi yanavyohusiana na shughuli za kidola. Kuna maeneo rasmi na maeneo yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha. Maeneo rasmi ni yale ambayo matumizi yake ya lugha kwa namna moja au nyingine yanaratibiwa au kuathiriwa moja kwa moja na taratibu za dola. Miongoni mwa maeneo hayo ni kazini, elimu na mafunzo na mahakamani. Maeneo yasiyorasmi ni yale ambayo hayaratibiwi au kuathiriwa moja kwa moja na taratibu za kidola. Miongoni mwa maeneo hayo ni nyumbani na miongoni mwa wanafamilia na maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani. Haya ni maeneo ambamo kwa kawaida hutumika lugha za kijamii. Kwa kawaida, maeneo rasmi ya matumizi ya lugha huwa yenye hadhi na fahari kubwa zaidi ya maeneo yasiyorasmi na matumizi ya lugha katika maeneo hayo hatimaye  huchochea mabadiliko katika maeneo yasiyorasmi ya matumizi ya lugha na kusababisha hatari ya lugha au vilugha kutolewa.

1.2  Maeneo ya matumizi ya Kiswahili

 Lugha ya Kiswahili ina hadhi miongoni mwa Watanzania wa ngazi zote katika jamii. Watanzania takriban wote wanahitaji na kuhitajika kutumia lugha hii katika maeneo yote yaliyo rasmi isipokuwa mawasiliano ya kimataifa, elimu ya juu, kutunga sheria na mahakama za juu. Maeneo mengine yoye ya matumizi ya lugha humuhusu na kumuhusisha karibu kila mtu. Kwa kiasi fulani matumizi ya lugha ya Kiswahili yanawatambulisha Watanzania wengi na jamii pana ya kitaifa. Hata hivyo, tathmini ya lugha hii kuwa yenye ufahari ni kwa watu wa ngazi za chini. Watu wa ngazi hizo huiona lugha hii kama kigezo cha kushiriki katika jamii pana na kama kigezo cha kujiendeleza kijamii. Watu wa ngazi za juu wanaitambua lugha hii kama kigezo cha kushiriki katika jamii pana na kama kigezo cha kushiriki katika maeneo rasmi inamotumika. Lakini si wengi wao wenye kuithamini kuwa lugha yenye ufahari mkubwa.

Lugha nyingine zote za kijamii, ikiwa ni pamoja na vilugha vya Kiswahili vilivyo lugha za kijamii, zina hadhi miongoni mwa watu wengi sana katika jamii. Watu wengi wanazitumia lugha hizi katika mawasiliano yao mengi katika maeneo yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha, hasa vijijini na majumbani mwao katika familia zao. Pia ni lugha ambazo matumizi yake yanawatambulisha watu wa jamii zao za kikabila na fasihi na utamaduni unaoambatana na jamii zao.

 Lugha ya Kiswahili inaweza kutumika katika maeneo mbalimbali kama haya yafuatayo:-

(a)   Majumbani na miongoni mwa wanafamilia

Hili ni eneo lisilo rasmi la matumizii ya lugha. Katika eneo hili taratibu za matumizi ya lugha haziamuliwi moja kwa moja na matumizi ya lugha, bali mfumo wa mahusiano ya kijamii. Watafiti wengi wameripoti kwamba kwa jumla na kwa kawaida mawasiliano yanayofanyika majumbani miongoni mwa wanafamilia moja, ndugu na marafiki wa karibu hufanyika kwa lugha za kijamii (Abdulazizi Mkilifi, 1972; Brauner na wenzake, 1978, Rubagumya 1991, Mekacha 1993, Ngonyani, 1994 na wengineo). Takwimu zinaonesha kwamba hadi hivi sasa bado asilimia kati ya 75 na 80 ya Watanzania wote wanaishi vijijini na wanategemea ukulima wa kujikimu. Kwa hiyo, kwa Watanzania wengi, lugha za kijamii ndiyo kwa kawaida zinatazamiwa kutumika majumbani na katika familia. Kutawala kwa matumizi ya lugha hizo katika eneo hilo kutokana na siyo tu mahitaji ya kimawasiliano, yana haja ya watu kuwasiliana kwa lugha wanayoifahamu vyema zaidi, bali pia ukweli kwamba lugha za kijamii zimefungamana na utamaduni na maisha ya jamii hizo na ni kigezo kimojawapo cha kuzitambulisha.

Katika ripoti za utafiti za hivi karibuni, inaoneshwa kwamba hata huko vijijini kuna matumizi ya lugha ya Kiswahili katika mazungumzo ya watu wa familia moja majumbani, hasa kwa watu wenye umri mdogo. Kwa hiyo, ingawa majumbani na miongoni mwa watu wa familia moja, matumizi ya lugha za kijamii ndiyo yanatawala, huko vijijini kuna ushahidi kwamba matumizi ya lugha ya Kiswahili, hasa miongoni mwa watu wenye umri mdogo, yanaanza kubadilika kuwa ya kawaida (Mekacha, 1993; Ngonyani, 1994, Yoneda, katika Hino 1996; Msanjila, 1996). Hata hivyo matumizi ya lugha ya Kiswahili majumbani na miongoni mwa wanafamilia ni makubwa zaidi mijini kuliko vijijini. Hii inatokana hasa na ukweli kwamba mijini familia za watu wa kutoka jamii tofauti huishi karibu karibu. Hali hiyo hufanya matumizi ya lugha ya Kiswahili kutawala kote isipokuwa baina ya wanafamilia ndani ya nyumba yao tu.

(b)   Katika maeneo ya makazi miongoni mwa majirani

Katika maeneo ya makazi miongoni mwa majirani, matumizi ya lugha si tofauti sana na kama ilivyo majumbani na miongoni mwa wanafamilia katika maeneo ya vijijini. Ingawa kuna ushahidi kwamba kuna matumizi kidogo ya Kiswahili, vijijini matumizi yanayotawala katika maeneo ya makazi na mingoni mwa majirani ni lugha za kijamii. Hii ni kwa sababu hasa kwamba wengi wa majirani huwa ni watu wa jamii ileile na ambao pia wanazungumza lugha hiyo hiyo ya kijamii. Kadhalika, ingawa hutokea yakasikika matumizi kidogo ya lugha za kijamii miongoni mwa majirani walio wasomi, mijini maongezi yanayotawala katika maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani ni Kiswahili. Hii inatikokana hasa na ukwel kwamba mijini watu wa kutoka jamii tofauti huishi wakiwa majirani na hivyo kuhitaji lugha ya mawasiliano mapana kuwasiliana, lugha ambayo kwa Tanzania ni Kiswahili. Pia inatokana na hadhi na ufahari wa lugha ya Kiswahili ikilinganishwa na lugha za kijamii ambapo matumizi ya lugha za kijamii yanafungamanishwa na ukabila wakati matumizi ya Kiswahili yanafungamanishwa na maendeleo, usasa na hisia za utaifa.

(c)    Katika masoko na biashara za ndani ya nchi

Kadhalika, katika masoko na biashara za ndani ya nchi, tofauti kubwa katika matumizi ya lugha ni baina ya mjini na vijijini. Mijini matumizi ya lugha ya Kiswahili yanatawala karibu kwa namna ile ile yanavyotawala katika maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani, hata hivyo katika masoko na biashara za ndani mijini hakuna matumizi ya lugha za kijamii, na kama yapo ni kidogo mno kiasi kwamba hayatazamiwi na si ya kawaida. Vijijini, katika masoko na biashara za ndani matumizi ya lugha za kijamii ni makubwa zaidi na ambavyo kwa kiasi fulani yanatazamiwa. Hata hivyo kuna matumizi makubwa pia ya lugha ya Kiswahili katika masoko na biashara za ndani kuliko ilivyo majumbani na miongoni mwa wanafamilia na katika makazi na miongoni mwa majirani.

(d)   Sehemu za kazi

Wengi wa watu vijijini hujishughulisha na kazi za ukulima, ufugaji na uvuvi wakati wengi wa watu wa mijini hujishughulisha na kazi za maofisini, viwandani, huduma na biashara. Kazi za watu wa vijijini hufanywa katika familia au kwa ushirikiano na majirani, lakini nyingi za kazi za mijini hufanywa kwa ushirikisha watu wasio na  familia wala majirani. Huku vijijini watu wanaoshirikiana aghalabu huwa wa jamii moja na huwa wazungumzaji wa lugha moja ya kijamii wakati mijini watu wanaoshirikiana katika kazi aghalabu huwa kutoka jamii tofauti. Kazi nyingi vijijini ni eneo lisilo rasmi la matumizi ya lugha wakati kazi nyingi mijini ni eneo rasmi la matumizi ya lugha.  Kwa sababu hiyo, kwa jumla matumizi ya lugha katika meneo ya kazi hutofautiana baina ya miji na vijiji, ambapo vijijini matumizi ya lugha za kijamii hutawala na mijini matumizi ya lugha ya Kiswahili hutawala.

(e)    Katika usafiri wa umma

Katika usafiri wa umma, kwa kawaida hukutana na watu ambao hawafahamiani. Kadhalika usafiri wa umma ni eneo la umma kwa maana kwamba watu wanahusiana kulingana na taratibu za umma na wala sio kutokana na undugu, urafiki au ujirani. Kutokana na kuwa eneo la umma, usafiri wa umma hufuata sana ratatibu za matumizi ya lugha sawa na maeneo rasmi. Kwa sababu hizo, lugha inayotawala katika matumizi katika eneo hilo huwa lugha ya umma, bila kujali kama ni vijijini au mijini. Katika Tanzania lugha ni Kiswahili. Kwa hiyo, nchini Tanzania matumizi ya lugha ya Kiswahili ndiyo yanayotawala katika usafiri wa umma.

(f)     Katika shughuli za michezo na burudani

Shughuli za michezo na burudani zinazofanywa ni nyingi na zinatofautiana kutoka mahali pamoja hadi pengine na kutoka tabaka la watu hadi wengine. Baadhi ya shughuli za michezo na burudani ambazo hufanywa katika mukatdha usio rasmi. Hata hivyo tofauti muhimu ya matumizi ya lugha katika eneo hili ni baina ya vijiji na miji. Mijini shughuli za michezo na burudani hutawaliwa na matumizi ya Kiswahili wakati vijijini shughuli hizo hutawaliwa na matumizi ya lugha za kijamii.

(g)   Katika mfumo wa elimu na mafunzo

Matumizi ya lugha katika mfumo wa elimu na mafunzo ni eneo rasmi la matumizi ya lugha. Nchini Tanzania, hili ni eneo ambalo limepata kutafitiwa na kujadiliwa kwa kina na kwa mapana, pengine kuliko maeneo mengine yote ya matumizi ya lugha. Hii ni kwa sababu sera ya lugha nchini Tanzania imeruhusu hasa matumizi ya lugha katika mfumo wa elimu. Mfumo wa elimu na mafunzo nchini Tanzania una ngazi kuu tatu, elimu na mafunzo ya msingi, elimu na mafunzo ya sekondari na elimu na mafunzo ya juu. Kulingana na sera ya lugha inayoendelea kutekelezwa nchini hadi hivi sasa elimu ya watu wazima, elimu ya msingi na mafunzo ya ngazi za chini         (yaani yanayowalenga watu wa vijijini na ambao elimu yao ni msingi) inapaswa kutolewa kwa lugha ya Kiswahili. Elimu ya kuanzia ngazi ya sekondari na mafunzo mengine yanayotolewa kwa watu waliohitimu masomo ya ngazi ya sekondari na kuendelea yanatakiwa kutolewa kwa Kiingereza.

(h)   Katika utawala na siasa

Utawala na siasa ni eneo rasmi la matumizi ya lugha kutokana na ukweli kwamba shughuli za utawala ni za kiserikali na shughuli za kisiasa huambatana kwa karibu sana na zile za kiserikali. Kwa sababu hiyo matumizi ya lugha katika eneo hilo kwa kiasi kikubwa hutawaliwa na miongozo, kanuni na taratibu zinazoamuliwa na dola. Shughuli za kiserikali za kiutawala na zile za kisiasa ni zenye mamlaka katika jamii na hufanywa na watu wenye madaraka. Kwa sababu hiyo, lugha inayotakiwa kutumika katika maeneo hayo inatakiwa kuwa lugha yenye mamlaka na ambayo inapendwa na watu wenye madaraka na lugha ambayo ina ufahari katika jamii. Katika eneo hili kinatawaliwa na matumizi ya lugha za Kiswahili na Kiingereza. Lugha za kijamii hazina nafasi na kama zinatumika ni kwa kiwango kidogo sana katika ngazi za chini kabisa za utawala, ambapo zikitumika ni kwa sababu maalumu. Lugha ya Kiswahili ndiyo inatawala kwa kiasi kikubwa matumizi ya lugha katika eneo hili katika ngazi zote. Matumizi ya lugha ya Kiingereza yanatawala katika baadhi ya shughuli za ngazi za juu kabisa na siasa.

(i)     Katika ibada na shughuli za kidini

Nchini Tanzania wapo watu wanaofanya ibada kwa kufuata madhehebu mbalimbali ya dini ya kikristu, wapo wanaofanya ibada kwa kufuata madhehebu mbalimbali ya dini ya kiislamu, wapo wanaofanya ibada kwa mijibu wa dini za kiasili za jamii zao na pia wapo watu ambaohawafanyi ibada zozote kwa kuwa hawaamini katika kuwapo kwa mungu. Kuenea kwa dini za kigeni katika nchi ya Tanzania kulisaidia sana katika kuenea kwa lugha ya Kiswahili kutokana na ukweli kwamba kwa jumla dini hizo zilienezwa kwa lugha ya Kiswahili, ingawa taratibu za matumizi ya lugha zilitofautiana kutoka dini moja hadi nyingine. Baada ya kupatikana kwa uhuru, hata hivyo na hata baada ya kutangazwa kwa Azimio la Arusha shughuli nyingi za dini hizo zilitawaliwa na matumizi ya lugha ya Kiswahili. Hata hivi sasa matumizi ya lugha ya Kiswahili ndiyo yanayotawala katika ibada ya shughuli nyingine za dini hizo.

(j)     Katika mfumo wa sheria na mahakama

Matumizi ya lugha katika mahakama na mfumo wa sheria ni mojawapo ya mambo yanayoelezwa na sera ya lugha nchini. Kulingana na sera hiyo, Kiswahili ndiyo lugha inayotakiwa kutumika katika ngazi za chini za mahakama. Lugha ya Kiswahili ndio hutumika katika kusikiliza mashauri katika mahakama za mwanzo na kumbukumbu za mashauri hayo huandikwa kwa Kiswahili. Hata hivyo hapana shaka kwamba katika ngazi hii, hasa huko vijijini kuna matumizi kidogo ya lugha za kijamii katika uendeshaji wa mashauri. Sera ya lugha inazitaka mahakama za hakimu mkazi kuendesha mashauri kwa lugha ya Kiingereza, ingawa matumizi ya lugha ya Kiswahili yanaruhusiwa pia. Hata hivyo, mashauri mengi yanaendeshwa kwa lugha ya Kiswahili na lugha ya Kiingereza hutumika tu pale panapokuwa na malumbano ya kisheria miongoni mwa mawakili, waendesha mashtaka na mahakimu.

Maeneo mengine ambamo Kiswahili hutumika ni kama vile katika mawasiliano na maandishi, katika uandishi na usomaji wa kazi za fasihi na katika vyombo vya habari.