ISIMU JAMII

                  KI 110: UTANGULIZI WA ISIMUJAMII KATIKA KISWAHILI

                                      

                1.1    Dhana ya lugha 

Lugha ni mfumo wa sauti nasibu ambazo zimebuniwa na jamii kwa madhumuni ya mawasiliano kati yao (Massamba 2004:45).  Jambo la msingi la kuzingatia katika fasili hii ni kuelewa kwamba dhima kuu ya lugha katika jamii ni kuwezesha mawasiliano miongoni mwa jamii yaweze kufanyika na kufanikiwa. Kwa kutumia lugha inayofahamika na jamii mbalimbali, jamii moja inaweza kuwasiliana na jamii nyingine ya mbali. Kufanikiwa kwa mawasiliano hupimwa na mzungumzaji pale anapoona kuwa msikilizaji wake ameitikia na ametenda kama anavyotarajiwa. Inapotokea msikilizaji akashindwa kuelewa au kutenda sawasawa na makusudio ya mzungumzaji wake, mambo kadhaa yanaweza kuwa yamechangia. Yawezekana mzungumzaji ametumia lahaja, lafudhi tofautitofauti, misimu au hata ametumia lugha za kigeni ambazo hazifahamiki kwa wasikilizaji wake.

Wazungumzaji wa lugha moja wanapoongezeka na kuwa wengi husababisha wakazi wake kutafuta maeneo mengine mapya ya kuishi na kufanya maeneno ya wazungumzaji wake kupanuka. Inapotokea wazungumzaji wa lugha hiyo watokao sehemu moja wanatamka baadhi ya maneno tofauti na wazungumzaji wa lugha hiyohiyo watokao sehemu nyingine na bado wazungumzaji hao wote wakaelewana, basi hatusemi kuwa watu hao wanazungumza lugha tofauti, bali tunasema wanazungumza lahaja mbili tofauti.

Lahaja ni aina za lugha ambazo kimsingi huchukuliwa kama lugha moja isipokuwa hutofautiana katika baadhi ya vipengele fulani fulani kama lafudhi, fonolojia, na msamiati usiokuwa wa msingi (Massamba 2001:190). Kwa mfano lugha ya Kiswahili ina lahaja nyingi kama Kiunguja, Kimtang’ata, Kipemba, Kitumbatu, Chichifundi, Kivumba, Kingazija, Kisiu na kadhalika,

1.2    Dhana ya jamii na taifa

Jamii ni jumla ya mtu mmoja mmoja ambao kwa pamoja huunda jamii yenye matabaka na makundi ya watu mbalimbali (Mekacha 2000).

Matabaka na makundi ya watu katika jamii hutokana na vigezo anuwai kama umri, jinsia, kipato, aina ya kazi, viwango vya elimu, maeneo ya kuishi na kadhalika. Mekacha (2000) anaeleza kuwa jamii ni dhana changamano.

1.3    Uhusiano baina ya lugha na jamii

Lengo la mwanaisimujamii ni kuchunguza na kufafanua uhusiano uliopo baina ya lugha na wazunguzaji wake. Lengo hili linalenga kuifahamu jamii kwa kuchambua lugha ya wazungumzaji wanayotumia. Kwa kuchambua lugha wanayotumia wazungumzaji, tunawezakutambua yafuatayo:-

ü  Kama jamii ina dini au imani ipi?

ü  Kujua jamii inayotumia lugha fulani iko maeneo gani ya nchi?

ü  Watu wanaotumia lugha fulani wapo maeneo gani ya nchi?

ü  Ni wanaume au wanawake, vijana au wazee, wasomi au wasiowasomi? n.k

Kwa kusikiliza mazungumzo ya watu mbalimbali utagundua kuwa kuna vibainishi vya lugha vinavyoonesha aina ya watu wanaozungumza. Vibainishi hivyo vyaweza kuwa vya kimofolojia, kifonolojia, kileksika n,k

Mfano mzungumzaji akisema

1.                  Umenunua wapi samaki nchanga?

2.                  Mtoto amefika apa sa ngapi?

Kwa kusikiliza matamshi katika sentensi ya kwanza utagundua kwamba mzungumzaji, ama kutokana na athari za kifonolojia zitokanazo na lugha yake ya asili au kwa sababu nyinginezo, ana mazoea ya kutamka baadhi ya maneno sanifu ya Kiswahili kulingana na matamshi ya lugha yake ya kwanza.  Badala ya kutamka mchanga anatamka nchanga. Kwa mujibu wa jamii za Tanzania, watu watu watamkao [nchanga] badala ya [mchanga] ni Wamakonde kutoka mkoa wa Mtwara.

Tunaweza pia kutambua aina ya wazunguzaji wenye imani au dini mbalimbali kwa kuchunguza lugha ya mazungumzo inayotumika na wahusika wakuu.

3.                  (a) Nataka mtoto wangu abatizwe jumapili ijayo, je inawezekana?

(b) Huyu mzee hakufunga Ramadhani kwa sababu alikuwa mgonjwa.

 (c) Kila mwaka baba huwa anakwenda kutambika kwenye milima yao.

            Kwa kuzingatia mifano yetu katika (3), unaweza kugundua kuwa katika mfano wa 3 (a)                        mzungumzaji ni wa dini ya kikristo, wakati mzee anayeongelewa katika 3 (b) ni wa dini    ya kiislamu.  Katika mfano 3(c), baba anayezungumziwa anaweza kuwa ni imani ya dini             ya jadi. Uteuzi ya maneno batiza, hakufunga ramadhani na tambika ni vibainishi ya      kileskika.

                                   MODULI YA PILI

                           JAMIILUGHA MBALIMBALI

2.1 Dhana ya jamiilugha mbalimbali

Wataalamu mbalimbali wa isimujamii kama vile (Hymes, 1996, Gampez, 1972, Labov, 1972, na Mekacha, 2000) wanakiri kwamba kufasili dhana ya jamiilugha siyo kazi rahisi kutokana na ugumu wa kuweka mipaka ya maeneo ya matumizi ya lugha ya watumiaji wake.

Wataalamu wa isimujamii, hasa hao waliotajwaja wanakubaliana kuwa jamiilugha ni watumiaji wa lugha wanaoishi katika eneo moja ambao hubainishwa na mahusiano yao ya kuendelea kutumia aina fulani ya lugha tofauti na watumiaji wengine wa lugha hiyohiyo.

Fasili hii ya jamiilugha inaonekana ni rahisi kueleweka, kiutendaji fasili hii huzua utata hasa katika kufanya uainishaji wa wazungumzaji na uchanganuzi wa data za isimujamii. Wanaisimujamii  wanachukulia dhana ya jamiilugha kuwa inawakilisha eneo msingi la matumizi ya lugha. Kwa maeneo mengine, jamiilugha ndio muktadha halisi wa kupatia taarifa zote muhimu za wazungumzaji wa lugha ili zifanyiwe uchunguzi kwa lengo la kuzichanganua na hatimaye kuzitolea ufafanuzi wa tofauti za matumizi na sababu zake.

Utata wa maana ya jamiilugha unatokana na fasili yenyewe kutokuwa wazi hasa katika mambo kadhaa yafuatayo:-

(a)    Utata unahusu eneo msingi la watumiaji wa lugha katika jamiilugha. Je, mipaka ya eneo hili inaanzia wapi na kuishia wapi?

(b)   Mipaka ya eneo la jamiilugha inawekwaje bila ya kuingilia mipaka ya eneo jingine la jamiilugha?

(c)    Wazungumzaji wa lugha waliomo ndani ya jamiilugha moja wanazungumza lugha ngapi? Wanatumia lahaja, lugha sanifu, misimu, lafudhi au wanatumia lugha zote?

(d)   Je, tunatumia vigezo gani kuwatambua na kuwa ainisha watumiaji wa lugha waliomo ndani ya jamiilugha moja kuwa hao ndio wanajamii wa jamiilugha hiyi? Kusema kweli, maswali haya na mengine mengi ndiyo yanayofanya fasili ya jamiilugha ionekane kuwa na utata zaidi hasa kinadharia na kiutendaji.

Ili kuweza kuifahamu zaidi dhana ya jamiilugha lazima tuchunguze misingi mikuu mitatu ifuatayo:-

(a)   Msingi wa kutumia Lugha

Katika mtazamo wa kiisimujamii, lugha ni msingi mmojawapo unaotumika kuitambulisha jamii. Katika sehemu nyingi duniani, jamii mbali mbali za watu hubainishwa kwa majina ya lugha zao. Kwa kufuata utaratibu huu tunaweza kupata majina ya lugha zao za jamii zao. Kwa mfano tuna lugha ya Kigogo (Wagogo), Kihehe (Wahehe),  Kihaya (Wahaya), Ciruuri (Waruuri), Kigweno  (Wagweno)n.k  Ieleweke kwamba si lazima pawe na uhusiano wa moja kwa moja baina ya jina la lugha na jamiilugha inayotumia lugha hiyo.  Nchi yenye jamiilugha moja, ndiyo huchukua jina la lugha hiyo.  Lakini nchi zenye jamiilugha nyingi huwa hazichukui majina ya lugha zao. Kwa mfano, hakuna lugha ya Kitanzania kutokana na jamii ya Watanzania, wala hakuna lugha ya Kikenya wala Kizambia kutokana na jamii za Wakenya na Wazambia. Hii ni kutokana na kuwa nchi zote zilizotajwa yaani Tanzania, Kenya na Zambia hazitokani na jamiilugha moja.

(b)   Msingi wa kutumia mahali

Huu ni msingi wa kisosiolojia. Wanasosiolojia  wanaona kuwa watu ndio huunda jamiilugha moja, kimsingi watu hao hukaa katika eneo moja lililo na mipaka ya kijiografia. Watu wote ambao hukaa katika eneo la jamii lugha moja huongozwa na kanuni na taratibu zilizokubaliwa na wanajamiilugha wenyewe. Kanuni na taratibu za jamii lugha hizo huzoeleka na hatimaye kuhalalishwa na wanajamii wenyewe kuwa mila na desturi za jamiilugha hizo. Jamii lugha hizi hutofautishwa na watu wa jamiilugha nyingine kwa kutumia mipaka ya kijiografia ambayo kwa kawaida huwa ni mito mikubwa, milima nakadhalika. Mipaka hii ya kijiografia huwekwa na wanajamii wenyewe na huheshimiwa na vizazi vyote kwa kurithishana mipaka hiyo baina ya jamiilugha moja na jamiilugha nyingine.

(c)    Misingi ya Makubaliano ya Kimazoea

Msingi huu unahusu jamiilugha ndogondogo ndani ya jamiilugha kubwa katika eneo husika. Jamiilugha  ndogondogo zaweza kuundwa na wafanyakazi wa kampuni, shirika, wanafunzi, wanachuo, vijana wenye mtazamo unaofanana wa kimaisha, kielimu, kibiashara n.k Kutokana na maelezo ya Gumperz (1972:219) akifafanua jamiilugha za aina hii ni kwamba kuwepo kwa jamiilugha hizi ndogondogo kunatokana na mazoea ya muda mrefu ya wanajamiilugha  hao  kuishi na kushirikiana pamoja, sifa ambayo huwawezesha kuwa na makubaliano yasiyo rasmi lakini yenye nguvu ya mazoea ya kutamka tofauti baadhi ya fonimu au maneno katika lugha ambayo ndiyo hutumika kutambulisha jamiilugha hizo kutoka jamiilugha nyingine. Kwa mfano, wafanyakazi wa bandarini toka asubuhi hadi jioni wanashinda pamoja na kujulikana kama jamiilugha ya wafanyakazi wa bandari ambao hujibainisha kwa utamkaji wa maneno uliotofauti na jamiilugha nyingine. Aidha wafanyakazi huwa wanaporudi kwenye makazi yao ya kuishi  ya majirani ambayo nayo hujibainisha kwa usemaji tofauti. Wafanyakazi hao hao wa bandari wakienda msikitini au kanisani kusali hujikuta pia wamo katika jamiilugha nyingine ya waumini n.k.

2.2 Jamiilugha zinazotumia lugha moja

ü  Jamiilugha inayotumia lugha moja ni ile ile jamiilugha asilia ambayo haijawahi kutawaliwa wala haijaingiliwa katika utawala wa kiserikali.

ü  Katika jamiilugha ya namna hiyo, lugha moja tu inayosemekana kuwa inatumika katika maeneo yote ya matumizi ya lugha. Lugha hiyo inatumika katika maeneo rasmi ya matumizi ya lugha kama vile katika shughuli za mahakama, elimu, utawala na maeneo yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha kama vile mawasiliano ya kawaida ya ndani ya familia na miongoni mwa majirani.

ü  Kadhalika, wanajamiilugha wote wanadhaniwa kuwa wanaifahamu na kuitumia lugha hiyo katika shughuli zao.

ü  Katika karne ya leo ya maingiliano na mawasiliano bora miongoni mwa jamii mbalimbali duniani ni nadra sana kupata jamiilugha inayotumia lugha moja katika mawasiliano yake. Hali hii inatokana na sababu mbalimbali kama vile uhamiaji, biashara, utalii, elimu, dini, kuoleana na mawasiliano ya kimtandao.

ü  Kwa kutumia hasa mbinu ya mawasiliano ya kisasa ya Kiteknolojia ya Habari ya Mawasiliano (TEHAMA), dunia iliyo na mataifa mengi yenye jamiilugha mbalimbali sasa inaonekana kama kijiji. Dunia sasa imekuwa kama kijiji kwa sababu mawasiliano baina ya jamiilugha ya taifa moja na jamiilugha za mataifa mbalimbali yamerahisishwa kupitia radio, televisheni, simu za mikononi na hata kwa njia za kielektroniki kupitia mifumo ya kompyuta.

ü  Lugha tofauti zinazotumiwa na jamiilugha mbalimbali katika mwasiliano miongoni mwao wenyewe na nje ya mipaka ya matumizi ya jamiilugha hizo.

2.3 Jamiilugha uwili na Jamiilugha ulumbi

ü  Jamiilugha inayotumia lugha mbili huitwa jamiilugha uwili na jamiilugha inayotumia lugha zaidi ya mbili huitwa jamiilugha ulumbi.

ü  Jamii hizi mbili yaani jamiilugha uwili na jamiilugha ulumbi zina sifa zinazofanana, tofauti yake ni kwamba jamiilugha moja inatumia lugha mbili na nyingine inatumia lugha zaidi ya mbili.

ü  Jamiilugha ulumbi ndizo jamiilugha zinazopatikana na kuenea sehemu nyingi katika nchi mbalimbali. Kwa mfano Tanzania, Kenya, Uganda, Kanada na Zimbabwe. Kwa mfano Tanzania hutumia lugha za jamii, Kiswahili, Kiingereza na lugha nyingine za kigeni. Hii haina maana kwamba kila Mtanzania hutumia lugha hizo tatu au nne, kinachosemwa hapa ni kwamba baadhi ya wanajamiilugha huzungumza lugha mbili, tatu, nne n.k

Mambo yanayochangia kuwepo kwa jamiilugha Uwili na jamiilugha Ulumbi

Wanaisimujamii mbalimbali wakiwemo Coulmas (1997), Mekacha (2000), na wengineo wanataja sababu kadhaa za msingi zinazichangia kuwepo kwa jamiilugha uwili na jamiilugha ulumbi. Baadhi ya sababu walizotaja ni hizi zifuatazo:-

(a)    Uhamiaji

(b)   Ukoloni

(c)    Biashara

(d)   Dini

(e)    Mipaka ya kimataifa

(f)    Elimu

(g)   Lugha kuenea kwa msaada wa dola

(h)   Lugha kuenea kwa kutumia Teknolojia ya Habari na Mawasiliano (kujifunza lugha ya kigeni kupitia program ya kompyuta).

v  Mambo yanayochangia kuwepo kwa jamiilugha uwili na jamiilugha ulumbi hutofautiana kutoka jamiilugha moja hadi jamiilugha nyingine. Ni kazi ya mwanaisimujamii kuchunguza na kueleza sababu mahususi zinazochangia kuwepo kwa jamiilugha uwili na jamiilugha ulumbi katika nchi mbalimbali.

v  Katika nchi yenye jamiilugha ulumbi wanajamii wake huwa hawana umahiri wa lugha yenye repetwa inayofanana katika lugha wanayozungumza.

v  Umahiri ni uhodari  wa mtu  kuzungumza lugha vizuri kwa kiwango cha mzawa wa lughahiyo.

v  Repetwa ni jumla ya usemaji wa mtu wa kuelewa lahaja, lafudhi na lugha mbalimbali kwa kiwango cha kawaida cha kuelewana na mzungumzaji wa lugha hizo. Kwa mfano mtu anaweza kuwa na repetwa ya kuzungumza lugha moja na lahaja zake, 77lugha mbili, lugha tatu n.k. Tunasema mzungumzaji ana repetwa finyu kama mtu huyo anazungumza lugha moja tu.

v  Mtu mwenye repetwa pana ni yule ambaye ana uwezo wa kuzungumza lugha nyingi na wazungumzaji wa lugha hizo.

Matatizo ya jamiilugha ulumbi

v  Ni jambo la kawaida kwa taifa lenye jamiilugha ulumbi kuwa na matatizo mbalimbali     yanayohusu lugha zinazotumiwa na wanajamii lugha wake. Kimsingi yapo matatizo makuu mawili.

ü  Tatizo la kwanza linahusu uteuzi wa lugh ili kuchukua dhima mbalimbali za kitaifa. Taifa lenye jamiilugha ulumbi hukabiliwa na tatizo la kuchagua lugha ya taifa, lugha ya kufundishia katika mfumo wa elimu, lugha rasmi ya kuwasiliana na mataifa ya nje nakadhalika.

·         Uamuzi wowote unaofanywa na serikali wa kuchagua lugha fulani huchukua dhima ya kitaifa unapaswa uzingatie vigezo muhimu ambavyo vitahakikisha kuwepo kwa  haki na fursa sawa kwa wanajamiilugha wote waliomo katika taifa hilo.

·         Pia serikali inapaswa kuzingatia historia ya taifa husika, kuhakikisha kwamba umoja wa wanajamiilugha unaimarishwa na kuepuka upendeleo wa aina yoyote na kuzingatia idadi kuwa ya wazungumzaji wa lugha inayokusudiwa kuteuliwa.

·         Uteuzi wa lugha kuchukua dhima fulani katika taifa unapaswa kufanywa kwa makini kwa kuhusisha wataalamu mbalimbali wakiwemo wanasiasa, wanaelimu, wanahistoria, wanasosiolojia, wanaisimu na makundi mengine muhimu katika jamii.

ü  Tatizo la pili ni kujenga umoja wa kitaifa. Jamiilugha zinazotumia lugha moja ndizo      kwa asili zina umoja, mshikamano na utamaduni wenye nguvu.

·         Kujenga umoja wa kitaifa katika jamiilugha siyo kazi rahisi kwa sababu kila jamiilugha ina umoja wake, mshikamano na utamaduni wake unaokubalika na wanajamiiwake.

·         Tatizo la kujenga umoja wa kitaifa linatokana na kuchanganywa kwa tamaduni tofauti za jamiilugha mbalimbali zinazounda taifa hilo jipya.

·         Taifa jipya hukosa makubaliano ya pamoja ya dhati kuhusu aina ya utamaduni unaofaa kufuatwa na lugha ipi itumike kuziunganisha hizo jamiilugha ulumbi.

                                                  MODULI YA TATU

                                             MATUMIZI YA LUGHA

3.1  Dhana ya matumizi ya lugha kwa ujumla

ü  Hii ni dhana inayohusu muktadha halisi wa kijamii wa matumizi ya lugha. Muktadha huo unatokana na kuhusisha shughuli zinazofanywa na jamii inayohusika, mada za mazungumzo, mahusiano miongoni mwa wanaowasiliana na mahali yanapofanyika mawasiliano hayo.

ü  Mambo hayo yanahusishwa kwa namna ambayo inawezekana kubainisha, kutofautisha na kuhusisha mwenendo wa mtu binafsi wa matumizi ya lugha na utaratibu wa jamiilugha wa matumizi ya lugha.

ü  Kutokana na mahusiano hayo inawezekana kusema kwa uhakika mkubwa kwamba katika jamiilugha husika, lugha fulani kwa kawaida ndio hutumika katika mazungumzo ya eneo fulani.

ü  Kufahamu ni lugha ipi inatazamiwa kutumika katika eneo gani la matumizi ya lugha ni kufahamu mojawapo ya kanuni muhimu za kiisimujamii katika jamiilugha husika. Kuacha kutumia lugha inayotazamiwa kutumika katika eneo fulani la matumizi ya lugha katika mazungumzo kunadhaniwa na wanajamii kwamba ama kutokana na kutofahamu kanuni za isimujamii za jamiilugha husika, au kuna ashiria mabadiliko katika kanuni hizo au kutokana na msemaji kutaka kufikia malengo mahususi ya kimawasiliano na kimahusiano.

Maeneo hayo yanatofautiana kutoka jamiilugha moja hadi nyingine, lakini upo ufanano katika jamiilugha nyingi katika baadhi ya maeneo hayo kama vile familia (ambapo watu wanaoishi kwa pamoja katika familia moja wanawasiliana wakiwa nyumbani) mtaani, kazini, serikalini,mashuleni, sokoni na kwenye shughuli za utamaduni.

Maeneo ya matumizi ya lugha yanaweza kugawanywa katika makundi makubwa mawili kutegemeana na jinsi yanavyohusiana na shughuli za kidola. Kuna maeneo rasmi na maeneo yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha. Maeneo rasmi ni yale ambayo matumizi yake ya lugha kwa namna moja au nyingine yanaratibiwa au kuathiriwa moja kwa moja na taratibu za dola. Miongoni mwa maeneo hayo ni kazini, elimu na mafunzo na mahakamani. Maeneo yasiyorasmi ni yale ambayo hayaratibiwi au kuathiriwa moja kwa moja na taratibu za kidola. Miongoni mwa maeneo hayo ni nyumbani na miongoni mwa wanafamilia na maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani. Haya ni maeneo ambamo kwa kawaida hutumika lugha za kijamii. Kwa kawaida, maeneo rasmi ya matumizi ya lugha huwa yenye hadhi na fahari kubwa zaidi ya maeneo yasiyorasmi na matumizi ya lugha katika maeneo hayo hatimaye  huchochea mabadiliko katika maeneo yasiyorasmi ya matumizi ya lugha na kusababisha hatari ya lugha au vilugha kutolewa.

3.2  Maeneo ya matumizi ya Kiswahili

 Lugha ya Kiswahili ina hadhi miongoni mwa Watanzania wa ngazi zote katika jamii. Watanzania takriban wote wanahitaji na kuhitajika kutumia lugha hii katika maeneo yote yaliyo rasmi isipokuwa mawasiliano ya kimataifa, elimu ya juu, kutunga sheria na mahakama za juu. Maeneo mengine yoye ya matumizi ya lugha humuhusu na kumuhusisha karibu kila mtu. Kwa kiasi fulani matumizi ya lugha ya Kiswahili yanawatambulisha Watanzania wengi na jamii pana ya kitaifa. Hata hivyo, tathmini ya lugha hii kuwa yenye ufahari ni kwa watu wa ngazi za chini. Watu wa ngazi hizo huiona lugha hii kama kigezo cha kushiriki katika jamii pana na kama kigezo cha kujiendeleza kijamii. Watu wa ngazi za juu wanaitambua lugha hii kama kigezo cha kushiriki katika jamii pana na kama kigezo cha kushiriki katika maeneo rasmi inamotumika. Lakini si wengi wao wenye kuithamini kuwa lugha yenye ufahari mkubwa.

Lugha nyingine zote za kijamii, ikiwa ni pamoja na vilugha vya Kiswahili vilivyo lugha za kijamii, zina hadhi miongoni mwa watu wengi sana katika jamii. Watu wengi wanazitumia lugha hizi katika mawasiliano yao mengi katika maeneo yasiyo rasmi ya matumizi ya lugha, hasa vijijini na majumbani mwao katika familia zao. Pia ni lugha ambazo matumizi yake yanawatambulisha watu wa jamii zao za kikabila na fasihi na utamaduni unaoambatana na jamii zao.

 Lugha ya Kiswahili inaweza kutumika katika maeneo mbalimbali kama haya yafuatayo:-

(a)   Majumbani na miongoni mwa wanafamilia

Hili ni eneo lisilo rasmi la matumizii ya lugha. Katika eneo hili taratibu za matumizi ya lugha haziamuliwi moja kwa moja na matumizi ya lugha, bali mfumo wa mahusiano ya kijamii. Watafiti wengi wameripoti kwamba kwa jumla na kwa kawaida mawasiliano yanayofanyika majumbani miongoni mwa wanafamilia moja, ndugu na marafiki wa karibu hufanyika kwa lugha za kijamii (Abdulazizi Mkilifi, 1972; Brauner na wenzake, 1978, Rubagumya 1991, Mekacha 1993, Ngonyani, 1994 na wengineo). Takwimu zinaonesha kwamba hadi hivi sasa bado asilimia kati ya 75 na 80 ya Watanzania wote wanaishi vijijini na wanategemea ukulima wa kujikimu. Kwa hiyo, kwa Watanzania wengi, lugha za kijamii ndiyo kwa kawaida zinatazamiwa kutumika majumbani na katika familia. Kutawala kwa matumizi ya lugha hizo katika eneo hilo kutokana na siyo tu mahitaji ya kimawasiliano, yana haja ya watu kuwasiliana kwa lugha wanayoifahamu vyema zaidi, bali pia ukweli kwamba lugha za kijamii zimefungamana na utamaduni na maisha ya jamii hizo na ni kigezo kimojawapo cha kuzitambulisha.

Katika ripoti za utafiti za hivi karibuni, inaoneshwa kwamba hata huko vijijini kuna matumizi ya lugha ya Kiswahili katika mazungumzo ya watu wa familia moja majumbani, hasa kwa watu wenye umri mdogo. Kwa hiyo, ingawa majumbani na miongoni mwa watu wa familia moja, matumizi ya lugha za kijamii ndiyo yanatawala, huko vijijini kuna ushahidi kwamba matumizi ya lugha ya Kiswahili, hasa miongoni mwa watu wenye umri mdogo, yanaanza kubadilika kuwa ya kawaida (Mekacha, 1993; Ngonyani, 1994, Yoneda, katika Hino 1996; Msanjila, 1996). Hata hivyo matumizi ya lugha ya Kiswahili majumbani na miongoni mwa wanafamilia ni makubwa zaidi mijini kuliko vijijini. Hii inatokana hasa na ukweli kwamba mijini familia za watu wa kutoka jamii tofauti huishi karibu karibu. Hali hiyo hufanya matumizi ya lugha ya Kiswahili kutawala kote isipokuwa baina ya wanafamilia ndani ya nyumba yao tu.

(b)   Katika maeneo ya makazi miongoni mwa majirani

Katika maeneo ya makazi miongoni mwa majirani, matumizi ya lugha si tofauti sana na kama ilivyo majumbani na miongoni mwa wanafamilia katika maeneo ya vijijini. Ingawa kuna ushahidi kwamba kuna matumizi kidogo ya Kiswahili, vijijini matumizi yanayotawala katika maeneo ya makazi na mingoni mwa majirani ni lugha za kijamii. Hii ni kwa sababu hasa kwamba wengi wa majirani huwa ni watu wa jamii ileile na ambao pia wanazungumza lugha hiyo hiyo ya kijamii. Kadhalika, ingawa hutokea yakasikika matumizi kidogo ya lugha za kijamii miongoni mwa majirani walio wasomi, mijini maongezi yanayotawala katika maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani ni Kiswahili. Hii inatikokana hasa na ukwel kwamba mijini watu wa kutoka jamii tofauti huishi wakiwa majirani na hivyo kuhitaji lugha ya mawasiliano mapana kuwasiliana, lugha ambayo kwa Tanzania ni Kiswahili. Pia inatokana na hadhi na ufahari wa lugha ya Kiswahili ikilinganishwa na lugha za kijamii ambapo matumizi ya lugha za kijamii yanafungamanishwa na ukabila wakati matumizi ya Kiswahili yanafungamanishwa na maendeleo, usasa na hisia za utaifa.

(c)    Katika masoko na biashara za ndani ya nchi

Kadhalika, katika masoko na biashara za ndani ya nchi, tofauti kubwa katika matumizi ya lugha ni baina ya mjini na vijijini. Mijini matumizi ya lugha ya Kiswahili yanatawala karibu kwa namna ile ile yanavyotawala katika maeneo ya makazi na miongoni mwa majirani, hata hivyo katika masoko na biashara za ndani mijini hakuna matumizi ya lugha za kijamii, na kama yapo ni kidogo mno kiasi kwamba hayatazamiwi na si ya kawaida. Vijijini, katika masoko na biashara za ndani matumizi ya lugha za kijamii ni makubwa zaidi na ambavyo kwa kiasi fulani yanatazamiwa. Hata hivyo kuna matumizi makubwa pia ya lugha ya Kiswahili katika masoko na biashara za ndani kuliko ilivyo majumbani na miongoni mwa wanafamilia na katika makazi na miongoni mwa majirani.

(d)   Sehemu za kazi

Wengi wa watu vijijini hujishughulisha na kazi za ukulima, ufugaji na uvuvi wakati wengi wa watu wa mijini hujishughulisha na kazi za maofisini, viwandani, huduma na biashara. Kazi za watu wa vijijini hufanywa katika familia au kwa ushirikiano na majirani, lakini nyingi za kazi za mijini hufanywa kwa ushirikisha watu wasio na  familia wala majirani. Huku vijijini watu wanaoshirikiana aghalabu huwa wa jamii moja na huwa wazungumzaji wa lugha moja ya kijamii wakati mijini watu wanaoshirikiana katika kazi aghalabu huwa kutoka jamii tofauti. Kazi nyingi vijijini ni eneo lisilo rasmi la matumizi ya lugha wakati kazi nyingi mijini ni eneo rasmi la matumizi ya lugha.  Kwa sababu hiyo, kwa jumla matumizi ya lugha katika meneo ya kazi hutofautiana baina ya miji na vijiji, ambapo vijijini matumizi ya lugha za kijamii hutawala na mijini matumizi ya lugha ya Kiswahili hutawala.

(e)    Katika usafiri wa umma

Katika usafiri wa umma, kwa kawaida hukutana na watu ambao hawafahamiani. Kadhalika usafiri wa umma ni eneo la umma kwa maana kwamba watu wanahusiana kulingana na taratibu za umma na wala sio kutokana na undugu, urafiki au ujirani. Kutokana na kuwa eneo la umma, usafiri wa umma hufuata sana ratatibu za matumizi ya lugha sawa na maeneo rasmi. Kwa sababu hizo, lugha inayotawala katika matumizi katika eneo hilo huwa lugha ya umma, bila kujali kama ni vijijini au mijini. Katika Tanzania lugha ni Kiswahili. Kwa hiyo, nchini Tanzania matumizi ya lugha ya Kiswahili ndiyo yanayotawala katika usafiri wa umma.

(f)     Katika shughuli za michezo na burudani

Shughuli za michezo na burudani zinazofanywa ni nyingi na zinatofautiana kutoka mahali pamoja hadi pengine na kutoka tabaka la watu hadi wengine. Baadhi ya shughuli za michezo na burudani ambazo hufanywa katika mukatdha usio rasmi. Hata hivyo tofauti muhimu ya matumizi ya lugha katika eneo hili ni baina ya vijiji na miji. Mijini shughuli za michezo na burudani hutawaliwa na matumizi ya Kiswahili wakati vijijini shughuli hizo hutawaliwa na matumizi ya lugha za kijamii.

(g)   Katika mfumo wa elimu na mafunzo

Matumizi ya lugha katika mfumo wa elimu na mafunzo ni eneo rasmi la matumizi ya lugha. Nchini Tanzania, hili ni eneo ambalo limepata kutafitiwa na kujadiliwa kwa kina na kwa mapana, pengine kuliko maeneo mengine yote ya matumizi ya lugha. Hii ni kwa sababu sera ya lugha nchini Tanzania imeruhusu hasa matumizi ya lugha katika mfumo wa elimu. Mfumo wa elimu na mafunzo nchini Tanzania una ngazi kuu tatu, elimu na mafunzo ya msingi, elimu na mafunzo ya sekondari na elimu na mafunzo ya juu. Kulingana na sera ya lugha inayoendelea kutekelezwa nchini hadi hivi sasa elimu ya watu wazima, elimu ya msingi na mafunzo ya ngazi za chini         (yaani yanayowalenga watu wa vijijini na ambao elimu yao ni msingi) inapaswa kutolewa kwa lugha ya Kiswahili. Elimu ya kuanzia ngazi ya sekondari na mafunzo mengine yanayotolewa kwa watu waliohitimu masomo ya ngazi ya sekondari na kuendelea yanatakiwa kutolewa kwa Kiingereza.

(h)   Katika utawala na siasa

Utawala na siasa ni eneo rasmi la matumizi ya lugha kutokana na ukweli kwamba shughuli za utawala ni za kiserikali na shughuli za kisiasa huambatana kwa karibu sana na zile za kiserikali. Kwa sababu hiyo matumizi ya lugha katika eneo hilo kwa kiasi kikubwa hutawaliwa na miongozo, kanuni na taratibu zinazoamuliwa na dola. Shughuli za kiserikali za kiutawala na zile za kisiasa ni zenye mamlaka katika jamii na hufanywa na watu wenye madaraka. Kwa sababu hiyo, lugha inayotakiwa kutumika katika maeneo hayo inatakiwa kuwa lugha yenye mamlaka na ambayo inapendwa na watu wenye madaraka na lugha ambayo ina ufahari katika jamii. Katika eneo hili kinatawaliwa na matumizi ya lugha za Kiswahili na Kiingereza. Lugha za kijamii hazina nafasi na kama zinatumika ni kwa kiwango kidogo sana katika ngazi za chini kabisa za utawala, ambapo zikitumika ni kwa sababu maalumu. Lugha ya Kiswahili ndiyo inatawala kwa kiasi kikubwa matumizi ya lugha katika eneo hili katika ngazi zote. Matumizi ya lugha ya Kiingereza yanatawala katika baadhi ya shughuli za ngazi za juu kabisa na siasa.

(i)     Katika ibada na shughuli za kidini

Nchini Tanzania wapo watu wanaofanya ibada kwa kufuata madhehebu mbalimbali ya dini ya kikristu, wapo wanaofanya ibada kwa kufuata madhehebu mbalimbali ya dini ya kiislamu, wapo wanaofanya ibada kwa mijibu wa dini za kiasili za jamii zao na pia wapo watu ambaohawafanyi ibada zozote kwa kuwa hawaamini katika kuwapo kwa mungu. Kuenea kwa dini za kigeni katika nchi ya Tanzania kulisaidia sana katika kuenea kwa lugha ya Kiswahili kutokana na ukweli kwamba kwa jumla dini hizo zilienezwa kwa lugha ya Kiswahili, ingawa taratibu za matumizi ya lugha zilitofautiana kutoka dini moja hadi nyingine. Baada ya kupatikana kwa uhuru, hata hivyo na hata baada ya kutangazwa kwa Azimio la Arusha shughuli nyingi za dini hizo zilitawaliwa na matumizi ya lugha ya Kiswahili. Hata hivi sasa matumizi ya lugha ya Kiswahili ndiyo yanayotawala katika ibada ya shughuli nyingine za dini hizo.

(j)     Katika mfumo wa sheria na mahakama

Matumizi ya lugha katika mahakama na mfumo wa sheria ni mojawapo ya mambo yanayoelezwa na sera ya lugha nchini. Kulingana na sera hiyo, Kiswahili ndiyo lugha inayotakiwa kutumika katika ngazi za chini za mahakama. Lugha ya Kiswahili ndio hutumika katika kusikiliza mashauri katika mahakama za mwanzo na kumbukumbu za mashauri hayo huandikwa kwa Kiswahili. Hata hivyo hapana shaka kwamba katika ngazi hii, hasa huko vijijini kuna matumizi kidogo ya lugha za kijamii katika uendeshaji wa mashauri. Sera ya lugha inazitaka mahakama za hakimu mkazi kuendesha mashauri kwa lugha ya Kiingereza, ingawa matumizi ya lugha ya Kiswahili yanaruhusiwa pia. Hata hivyo, mashauri mengi yanaendeshwa kwa lugha ya Kiswahili na lugha ya Kiingereza hutumika tu pale panapokuwa na malumbano ya kisheria miongoni mwa mawakili, waendesha mashtaka na mahakimu.

Maeneo mengine ambamo Kiswahili hutumika ni kama vile katika mawasiliano na maandishi, katika uandishi na usomaji wa kazi za fasihi na katika vyombo vya habari.

3.3  Sosiolojia ya lugha

Sosiolojia ni taaluma inayoshughulikia uchunguzi na uchanganuzi wa matabaka na makundi ya watu katika jamii. Mifano ya matabaka na makundi ya watu katika jamii ni kama vile:-

(a)    Matabaka ya watu wa kipato cha juu, watu wa kipato cha kati, na watu wa kipato cha chini, pina kuna matabaka ya watawala na watawaliwa.

(b)   Kuna makundi ya wafanyabiashara, wafanyakazi, wakulima, wasomi, wanafunzi, wazee, vijana, wanawake n.k

Matabaka na makundi haya ya watu, kwa kawaida huwa yanatumia aina ya lugha inayoelekea kufanana, na inayotofautisha matabaka na makundi mengine ya watu katika jamii.

Sosiolojia ya lugha inatakiwa ihusike na uchambuzi na ufafanuzi wa muundo wa jamii, hususani kama unavyojidhihirisha kutokana na tofauti katika matumizi ya lugha. Lengo ni kujua jamii na kuchambua lugha na ni kipengele kimojawapo miongoni mwa vipengele vingi vya kusaidia kufikia lengo hilo. Kwa mtazamo huo sosiolojia ya lugha inakuwa tawi la au mada ya sosiolojia na kila kipengele kinachochambuliwa hufanywa hivyo kwa nia ya kuchangia katika kuielewa jamii au

Kwa nia ya kuboresha nadharia za (sosiolojia) za kijamii. Vipengele hivyo, kwa maoni ya Trugdill (1983) ni kama vile ulumbi, yaani hali ya kutumika kwa lugha mbili au zaidi katika jamiilugha moja; diglosia, yaani hali ya lugha mbili zinatumika katika jamiilugha moja kugawana uamilifu, hadhi na fahari; kubadili msimbo; yaani matumizi ya lugha mbili tofauti katika mazungumzo hayo hayo; kupanga sera ya lugha; mwelekeo kuhusu lugha, lugha katika elimu, na masuala mengine yote yanayohusiana na kufafanua nani anasema lugha gani na nani.

     MODULI YA NNE

TOFAUTI ZA MATUMIZI YA LUGHA

4.4 Tofauti za kiisimu na kilahaja

4.2 Tofauti za kijamii na kitamaduni

4.3 Tofauti za lugha za Pijini, Krioli na lugha nyingine

Pijini na Krioli ni dhana ambazo zinapaswa kufafanuliwa kwa pamoja kwa sababu kuwepo kwa Krioli kunategemea kuwepo kwa Pijini.  Kwa mujibu wa De Camp (1971) na Hall (1972), Pijini ni lugha yenye mfumo uliorahisishwa sana ambao hutumiwa na wazungumzaji wenye lugha tofauti katika mazingira maalumu baina yao na kwamba Pijini siyo lugha mama kwa mzungumzaji yeyote.

Mazingira maalumu huwa ndio kichocheo cha kuzuka kwa lugha za pijini. Kihistoria, mazingira maalumu ni kama vile:-

ü  yale yaliyotokea kwenye mashamba makubwa ya miwa, pamba n.k

ü  katika mazingira ya misafara ya watumwa iliyotokea zamani kwenye karne ya 15 na kuendelea.

ü  Mazingira ya kwenye machimbo ya migodi mbalimbali

ü   Mazingira ya kuwa ndani ya meli kubwa kwa siku nyingi

ü  Makambi mbali mbali ya kijeshi, ya wakoloni yaliyokuwa na wanajeshi mchanganyiko kutoka mataifa mbali mbali.

Mazingira haya maalumu tuliyoyataja hapa ni matukio halisi ya kihistoria ambayo yalitokea katika karne ya 15.

Kwa mujibu wa De Camp (keshatajwa) na Hall (keshatajwa), Krioli ni lugha mama zinazotumiwa na wazungumzaji wazawa ambao kihistoria wametokana na jamiilugha ya pijini.

v  Lugha za Pijini na Krioli hutofautiana na lugha nyingine kutokana na sifa za msingi zifuatazo:-

ü  Kwa asili ni lugha chotara.

Asili ya lugha za Pijini na Krioli ni mazingira maalumu ya mchanganyiko au mwingiliano wa jamiilugha mbalimbali zisizokuwa na uhusiano wa karibu na makundi ya lugha za jamii hizo. Jamiilugha hizo hujikuta zikiishi pamoja kwa muda mrefu katika mazingira maalumu ya kibiashara au ya kufanya kazi mbalimbali. Kuzuka kwa lugha hizi za Pijini na Krioli, miongoni mwa wanajamiilugha hao ni matokeo ya kukosa lugha nyingine inayofahamika kwa wanajamiilugha hao, ambayo ingeweza kutumika kwa mawasiliano baina yao. Lugha nyingi za Pijini zina asili ya lugha za Ulaya lakini pia kuna chache zilizo na asili ya lugha za Afrika na Asia. Hali hii imetokana na nchi nyingi za Afrika na Asia kutawaliwa na wakoloni wa kutoka ulaya. Ukichunguza kwa makini misamiati ya lugha za Pijini na Krioli utagundua kuwa idadi kubwa ya misamiati hiyo imetokana na lugha ya Kiingereza, Kifaransa, Kireno, Kihispania, Kijerumani n.k

Mbali na kuwepo kwa Pijini na Krioli zenye asili ya lugha za ulaya, ziko pia zenye asili ya lugha za Afrika na Asia. Kwa mfano, huko New Guinea, kwa mfano, kuna Pijini inayojulikana kama Melanesian Pidgin English (MPE) Hii ni Pijini yenye asili ya Afrika iliyotumiwa na watawala wa Kijerumani katika karne ya 20 kama lugha ya kufundishia mafunzo ya polisi kwa vijana wa New Guinea.

ü  Zina mfumo wa lugha sahili

Mfumo wa lugha ulio sahili ni ule ambao sarufi yake ni sahili pia. Ni mfumo wa lugha unaotumia maneno machache sana kwa madhumuni ya mawasiliano sahili ili kukidhi haja ya wazungumzaji walioko katika mazingira maalumu. Kimsingi misamiati mingi ya miundo ya lugha hizi huwa haitokani na lugha mama za wazungumzaji wa Pijini na Krioli, bali kwa kiasi kikubwa, hutokana na lugha za kigeni zenye hadhi ya juu na kiasi kidogo sana cha msamiati wa kutokana na lugha zao za asili. Hata hivyo, jambo la msingi la kukumbuka hapa kuhusu msamiati wa lugha ni kwamba maneno mengi ya Pijini na Krioli huwa yana maana nyingi za kikoa kimoja kutoka lugha chasili au lugha nyingine ili kuweza kukidhi mahitaji ya mwasiliano ya wazungumzaji wake. Mifano ifuatayo inadhihirisha hoja hiyo:-

4.                  Neno spit kutoka Pijini ya Chinese Pidgin English CPE lina maana ya:

           (a) kutema

           (b) kutapika

5. Neno gras kutoka Pijini ya MPE lina maana ya:

            (a) Kitu chochote kinachoota ardhini

             (b) Kitu chochote kinachoota mwilini n.k

6. Neno anner la Pijini inayojulikana kama Russenorsk iliyokuwa ikizungumzwa na jamii ya Wa- Norway na Warusi katika karne ya 19 lilikuwa na maana ya

              (a) – a pili

              (b) – a kufuata

Kwa kuzingatia hoja ya neno kuwa na maana nyingi za kikoa, neno gras lina maana za majani, mimea, nywele, ndevu, na manyoya.                                                                         

ü  Hutumika zaidi katika mawasiliano yasiyo rasmi

Kihistoria, lugha za Pijini na Krioli zinajulikana kuwa ni lugha  zinazotumikwa kwa  mawasiliano ambayo ni sahili na kwa sababu hii hutumika zaidi katika mawasiliano yasiyo rasmi, lugha nyingi za Pijini na Krioli hazikusanifiwa. Mfano mwingine wa Pijini yenye asili ya Afrika na Asia ni Pijini inayojulikana kama fanakalo inayotumika Afrika kusini.

                                                     MODULI YA TANO

                                               MAWANDA YA ISIMUJAMII

5.1 Malengo ya isimujamii

Isimujamii ina malengo makubwa matatu yafuatayo:-

(a)    Kuchunguza tofauti za wazungumzaji wa lugha katika jamii.

Wanaisimujamii hufanya uchunguzi na kufafanua tofauti zilizopo za watumiaji wa lugha katika jamii na kueleza tofauti hizo za wazungumzaji husababishwa na nini. Kuelewa lugha ya jamii kunaendana na kuielewa jamii yenyewe ikiwa ni pamoja na kuyaelewa matabaka na makundi mbalimbali yaliyomo ndani ya jamii hiyo. Jamii imeundwa na matabaka na makundi mbalimbali ya watu. Kuna matabaka ya watawala na watawaliwa, wakulima na wasiowakulima, wafanyakazi wa kuajiriwa na wasiowakuajiriwa, waliosoma na wasiosoma, wafanyabiashara na wasio wafanyabiashara n.k. Pia kuna makundi ya vijana, wazee, wanawake, wanaume, wanafunzi, wanachuo, wanamichezo n.k. Ukichunguza kwa makini utabaini kuwa kila tabaka au kundi la watu katika jamii hutumia lugha inayotambulisha tabaka au kundi hilo. Kuchunguza na kufafanua tofauti za wazungumzaji wa lugha katika jamii kunasaidia watumiaji wa lugha kufahamu watumie lugha ipi katika mazingira rasmi na yasiyo rasmi miongoni mwa wanajamii wenyewe. Lugha rasmi ni ile lugha iliyokubalika na kutangazwa na chombo chenye mamlaka ili lugha hiyo itumike katika shughuli za serikali, bunge, mahakama, elimu nakadhalika. Pia umuhimu mwingine wa kuchunguza tofauti za wazungumzaji wa lugha ni kusaidia wazungumzaji kufahamu namna bora ya kutumia lugha katika mawasiliano ya jamii baina ya wazungumzaji na msikilizaji.

(b)    Kufanya uchunguzi na kufafanua uhusiano uliopo baina ya lugha na wazungumzaji wake. Lengo hili pia linalenga kuifahamu jamii kwa kuchambua lugha ya wazungumzaji wanayoitumia. Kwa kuchambua lugha wanayoitumia wazungumzaji, tunaweza kuitambua jamii inayohusika kama ina dini ua imani ipi, iko maeneo gani ya nchi (pwani, bara, kusini/kaskazini n.k), watu wake wanafanya kazi gani,  wanaume au  wanawake, vijana au wazee, wasomi au wasiowasomi n.k

(c)    Kuangalia uhusiano wa lugha moja na lugha nyingine

Mwanaisimujamii anapaswa kuchunguza na kutolea ufafanuzi uhusiano uliopo baina ya lugha moja na lugha nyingine zinazotumika. Katika jamii au taifa kuna lugha zaidi ya moja zinazotumiwa na watu. Nchini Tanzania, kwa mfano, kuna lugha zaidi ya 120 zinazotumiwa na watu mbalimbali. Kidhima lugha hizi zimegawanywa katika makundi matatu. Lugha ya Kiingereza, lugha ya Kiswahili na lugha za kijamii. Ni kazi ya mwanaisimu kufanya uchunguzi na ufafanuzi wa mambo ya msingi yanayohusu uhusiano wa lugha hizi na wazungumzaji wake kwa kuzingatia mahitaji ya jamii ya wakati huo.

5.3 Isimujamii ya mawandafinyu

Huu ni makabala wa kiisimu unaozingatia lengo la kwanza na la pili la isimujamii katika uchunguzi na uchanganuzi wake. Ni makabala unaochunguza uhusiano wa tofauti za wazungumzaji wa lugha na kubainisha vitambulisho vya usemaji au utamkaji wa wazungumzaji au wazungumzaji ili kuhusisha na kundi la aina ya watu au matabaka ndani ya jamii. Mwanaisimu Labov (1972) katika utafiti wake alioufanya katika jiji la New York, Marekani ameonyesha kuwa, watu wa tabaka la chini hutamka sauti [r] kwa mkwaruzo zaidi katika maneno yenye fonimu /r/ kuliko watu wa matabaka mengine (tabaka la juu). Trughdill (1874), katika uchunguzi alioufanya nchini Uingereza, ameonyesha kuwa mbali na kuwepo kwa lahaja la kijiografia, pia kuna lahaja za kijamii yaani zinazoonyesha hadhi mbalimbali za watumiaji wa lugha ya Kiingereza. Kwa maneno mengine Trudgill anaeleza kwamba unaweza kupata lahaja za wazungumzaji wa hadhi ya juu na lahaja za wazungumzaji wa hadhi ya chini.

5.4 Isimujamii ya mawandamapana

Huu ni mkabala unaozingatia lengo la tatu la isimujamii ambalo linachunguza na kufafanua uhusiano wa lugha moja na lugha nyingine zinazotumika katika jamii. Kwa mujibuwa mkabala huu, mambo yanayozingatiwa ni yale yote yanahohusu utumiaji wa lugha kwa jumla. Kujua lugha zilizopo katika jamii na uhusiano wake kidhima na lugha nyingine ni moja ya mambo ya msingi ya mkabala huu. Kwa mfano mwanaisimujamii katika mkabala huu, hupenda kujua sababu za msingi zinazofanya lugha moja iteuliwe kuwa lugha ya taifa, lugha rasmi au lugha ya kufundis hia katika mfumo wa elimu. Sababu zinazotumika kuteua lugha kuwa na dhima kitaifa mara nyingi huwa hazina budi zitokane na sababu za msingi za kiisimu na kijamii. Kimsingi, hata zile lugha ambazo haziteuliwi kuchukua dhima yoyote kitaifa bado kwa mujibu wa mkabala huu, ni muhimu lugha hizo kufanyiwa uchunguzi ili kuona hali halisi ilivyo, kwa lengo la kutaka kujua hatma ya lugha hizo, hasa kule zinakotumika na pia kutaka kujua maendeleo ya lugha hizo ili kuweza kutoa mapendekezo ya nini kifanyike. Uhusiano huu wa lugha mbalimbali katika jamii hutegemea sana sera ya lugha ya nchi husika. Mkabala huu huhusisha watu wengi kijiografia. Mathalani, mkabala huu unaweza kuhusisha wazungumzaji wa nchi moja, nchi zilizoungana, jumuia ya nchi kadhaa, kanda za nchi mbalimbali na hata huweza kuhusisha wazungumzaji wa bara zima. Kimsingi, mkabala huu wa mawanda mapana ni mkabala ambao kusema ukweli, uchunguzi wake unalenga kutatua matatizo mbambali yahusuyo utumiaji wa lugha kitaifa na kimataifa kwa ujumla.