MITAZAMO YA FONIMU

SWALI: Huku ukionesha ubora na udhaifu wa kila mtazamo. Hakiki mitazamo mbalimbali ya fonimu kama inavyopendekezwa na wataalamu wa isimu

Wataalamu mbalimbali wamejadili maana ya fonimu, Trubertzkoy (1939) kama anavyonukuliwa na Massamba anasema fonimu ni jumla ya sifa za sauti zilizona umuhimu wa kifonolojia. Yaani upambanuzi wake wa kutofautisha maana katika lugha au mfumo husika. Mfano: maneno Pia-Nia sauti /p/ na /n/ ni fonimu kwani zinauwezo wakubadili maana.

De Courtney (1952) akinukuliwa na Mgullu (1952:53) anasema fonimu ni kipande sauti ambacho picha yake huwa akilini mwa mtu ambayo hukusudia aitoe wakati anaongea.

Massamba (2004) fonimu ni kipande kidogo kabisa katika mfumo wa sauti za lugha ambacho kina sifa pambanuzi kuweza kutofautisha na vipande vingine vya aina yake.

TUKI (2013) Fonimu sarufi tamshi katika neno ambalo likibadilishwa na tamshi jingine maana ya neno hilo hubadilika au hupotoka katika lugha hiyo. Mfano: neno sabuni na zabuni hapa fonimu zinazotofautisha maana ni /s/ na /z/.

Dhana ya fonimu imewashughulisha wanaisimu wengi na imeelezwa kwa namna mbalimbali. Wataalamu wanakinzana na mara nyingine kukubaliana juu ya mitazamo yao kuhusu dhana ya fonimu. Hyman (1975) anatoa mitazamo mikuu mitatu inayoelezea dhana ya fonimu. Mitazamo hiyo ni fonimu kama tukio au uhalisia wa kifonetiki, fonimu kama tukio la kisaikolojia na fonimu kama tukio la kifonolojia. Mitazamo hiyo ina ubora na udhaifu wake kama ifuatavyo:

Fonimu kama tukio la kifonetiki; Mtazamo huu unaongozwa na Daniel Jones(1975) ambao kwao wanasema fonimu ni kundi la sauti muhimu  na sauti zinazohusiano nazo na  ambazo hutumiwa mahali pake na miktadha maalumu. Fonimu inatazamwa kuwa ni umbo halisi la kifonetiki na linalodhihirishwa kwa sifa za kifonetiki yaani kimatamshi na kimasikizi. Kwa mtazamo huu wanaona pia fonimu ni kundi la sauti zinazofanana sana kifonetiki. Hivyo kama sauti mbili zinztofautiana sana kifonetiki  haziwezi kuwa fonimu au kundi moja la fonimu. Mathalani katika mfano ufuatao:

                                     [kata] na [pata]

Sauti [k] [kikwamizi, si sghuna cha kaakaa laini] na sauti [p][kipasua si ghuna cha midomo] sauti hizo ni tofauti sana kifonetik yaani mahali pa matamshi na utamkaji wake hivyo ni fonimu mbili tofauti.

Ubora wa kigezo hiki cha fonimu kama tukio la kifonetiki ni kuwa ni kigezo dhahiri kinachoweza kuthibitishwa kwani sifa za kifonetiki ni za wazi na zinaweza kuchunguzika. Kwa mfano kujua mpumuo wa sauti pale mtu anapotamka sauti ya mpumuo.

Lakini pia kigezo hiki kimeonesha mbinu mbalimbali za utambuzi wa fonimu mbalimbali za lugha. Mbinu hizo ni kama zifuatazo

Kigezo cha jozi mlinganyuo finyu: Samweli akimnukuu Fischer (1957) anaeleza kuwa, jozi mlinganyuo finyu ni tofauti ndogo kabisa ya kifonolojia iliyopo baina ya maneno fulani. Maneno hayo yanatakiwa yawe namambo matatu ambayo ni;

a)      Idadi sawa ya fonimu

b)      Fonimu zinazofanana isipokuwa moja

c)      Mpangilio sawa wa fonimu

Kwa mfano katika lugha ya Kiswahili maneno kama: /taa/, /saa/ na /baa/ ni jozi ya mlinganyuo finyu kwasababu zina idadi sawa za fonimu yaani zote zina fonimu tatu. Aina za fonimu zilizoponi sawa isipokuwa moja, yaani [t], [s] na [b] sauti hizi ni tofauti kwasababu zina sifa tofauti za kifonetiki zinazoathiri pia maana.

Kigezo cha pili nikigezo cha mgawanyo wa kimtoano/ mtawanyo mkamilishano: Samweli akimunukuu Hyman (1975) anaeleza kuwa, utoano ni dhana ambayo hutumiwa kuelezea uhusiano uliopo baina ya sauti mbili au zaidi za fonimu moja ambazo haziwezi kutokea katika mazingira sawa. Hivyo kila sauti huwa na mahala/ mazingira yake maalumu ambayo hayawezi kukaliwa na sauti nyingine. Kwa mfano, kutoka katika lugha ya kiingereza sauti [p], na [p] hutokea katika mazingira tofauti. Ambapo [p] hutokea mahali popote pale na [ph]hutokea mwanzoni mwa neno tu mfano katika maneno kama vile [pin], [pay] na [pan]. Sauti [p] na sauti [ph] ni sauti za kundi moja kwasababu zinafanana sana kifonetiki na tofauti pekee ni mpumuo ambayo hubadilisha mazingira ya utokeaji wake.

Kigezo cha tatu ni kigezo cha mpishano huru: Mgullu (1999) anaeleza kuwa,ni uhusiano wa fonimu mbili tofauti kubadilishana nafasi moja katika jozi maalumu ya maneno bila kubadili maana ya maneno. Maneno hayo yanaweza kuwa na tofauti ya fonimu moja tu lakini ni tofauti sana kifonetiki na haziwezi kuwa alofoni za fonimu moja. Mfano: kichuguu na kisuguu, kheri na heri. Ubadilikaji wa sauti hizi unategemea hali ya mtuna wazungumzaji wote wanaweza kutumia vibadala hivyo kulingana na tofauti za kimazingira, kimtindo na tofauti za watu binafsi.

Kigezo cha nne ni kigezo cha kubadilishana kwa sauti: Massamba (2012:78-79) anaeleza kuwa, sauti fulani na sauti nyingine katika neno zinapobadilishwa na kuwekwa sauti nyingine unaangalia kama kutatokea mkengeuko katika utamkaji au hautokea. Ambapo kuna mkengeuko mkubwa na mkengeuko mdogo. Mkengeuko mkubwa unatokea pale kunapokuwana fonimu mbili tofauti mfano: (uje), (eje) au (oje) sauti [u], [e] na [o] zinapobadilishwa mkengeuko wake ni mkubwa sana unaweza kutambuliwa na wasikilizaji na kama mkengeuko ni mdogo/si mkubwa sauti itachukuliwa kuwa ni alofoni ya fonimu moja. Mfano: ‘Hiki ni changu’ na ‘iki ni changu’ sauti Hi na I zinavyobadilishwa mkengeuko ni mdogo tu.

Kigezo cha tano ni kigezo cha ulinganifu wa ruwaza: Massamba (2012:77) anasema wataalamu wa kigezo hiki wanaeleza kwamba kuna namna ya kubaini fonimu na alofoni kwa kuangalia ujitokezaji wa sauti fulani katika mfumo mzima wa fonolojia ya lugha husika. Kama sauti fulani inajitokeza kwa namna fulani katika mazingira fulani basi iwe hivyo hivyo katika mfumo mzima wa fonolojia husika. Mfano Kama katika Kiswahili kuna sauti [c] basi isije kutokea kukawa na mfuatano wa [t] na [S] yaani [tS]na ikawa [tSati] badala ya [cati]

Kigezo cha mwisho ni mlandano wa kifonetiki: Hockett (1972) kama anavyonukuliwa na Hyman (1975) anasema kuwa kama sauti ‘a’ na ‘b’ ni memba wa fonimu moja basi wanachangia sifa moja au zaidi. Sauti za familia moja zina mlandano mkubwa wa kifonetiki. Kwa mfano [p] na [ph] zote ni (+konso, +midomo, +ghuna, +kipasuo) tofauti yao ni mpumuo tu. Hivyo basi hizi ni sauti za kundi moja kifonetiki.

Udhaifu wa mtazamo huu ni kuwa hautoshi kuelezea dhana ya fonimu kwasababu sifa za kifonetiki hazina maana kama hazitajikita katika mfumo wa lugha husika. Mfano katika kigezo cha jozi mlinganuo finyu, ubadilishaji wa sauti ambazo kwazo waliona ni tofauti kifonetiki unatokea katika maneno ya lugha husika na ambapo husababisha tofauti ya maana.

Fonimu kama tukio au uhalisia wa kisaikolojia: Mtazamo huu unapewa nguvu na wanasarufi kama vile Noam Chomshy, Baudoun de Courtney na Morris Halle. Katika mtazamo huu wanaona fonimu ni tukio la akilini. De Courtneykama anavyonukuliwa na Mgullu (1999) anasema fonimu ni tukio la akilini ambapo huwa na nia ya mzungumzaji au jinsi msikilizaji anavyomwelewa mzungumzaji au vyote viwili kwa pamoja. Kwa upande wao wanaona wazungumzaji wa lugha wanazo sauti zote za lugha yao katika akili na kile kinachotamkwa ni picha au taswira ya kile kilichopo ubongoni mwake. Aidha katika kuelezea mtazamo huu Noam Chomsky (1957) kama anavyonukuliwa na Mgullu (1999:52) anadai lugha ina mambo makuu mawili yaani umilisi na utendaji. Umilisi ni ule ujuzi ambao wazawa wa lugha fulani huwa wanao unaowawezesha kuelewa na kutunga sentesi sahili katika lugha zao na kupinga mitindo isiyo sahihi. Anaendelea kusema kuwa umilisi wa wazawa wa lugha moja hufanana na ndiyo maana huweza kuelewana.

Ubora wa mtazamo huu ni kuwa watetezi wake wanadai kuwa wazawa wa lugha huelewa ni sauti zipi ni za lugha yaona zina sifa zipi bainifu zinazoweza kuleta tofauti ya maana. Kwa mfano: Wazungumzaji wa Kiswahili hutambua kuwa sifa ya mpumuo si ya msingi katika lugha yao bila hata kujifunza isimu.

Pili mtazamo huu unapewa nguvu na wanasaikolojia na wanabaiolojia ambao wanasema katika ubongo wa msemaji au mwanadamu ipo sehemu inayojishughulisha na ujifunzaji na utumiaji wa lugha na hii inathibitisha kuwa mwanadamu huwa na mfumo mzima na lugha yake katika bongo lake. Lakini pia Massamba (2012:94) anaongeza kuwa wasemaji wazawa wa lugha wanaweza kutambua ni sauti zipi zipo au hazipo katika lugha yao  hata kama wao wenyewe si wanaisimu na hivyo ni wazi kuwa msemaji wa lugha ameuhifadhi mfumo wa lugha akilini mwake.

Udhaifu wa mtazamo huu kama unavyoelezwa na Twaddell(1935)  akinukuliwa na Massamba (2012:94) anasema si sahihi na anatilia mashaka kuihusisha fonimu na mambo ya akili au ubongo ambao hauna uwezo wa kuuingiliwa na kuthibitisha na hivyo mtazamo huu ni wa kubahatisha tu. Anaendelea kueleza kwa kimantiki si sawa kueleza kitu kisichoonekana au hata kukifikia na kukipahadi jina na wakati hatuwezi kukithibitisha kisayansi katika taaluma isimu.

Lakini pia Trubertzkoy akinukuliwa na Massamba (2012) anasema si sahihi kuhusisha dhana ya kiisimu yaani fonimu na saikolojia na hivyo fonimu haina budi kutazamwa kiisimu zaidi.

Fonimu kama tukio la kifonolojia: Mtazamo huu unaongozwa na mtaalamuTrubertzkoy(1939) akinukuliwa na Mgullu (1999) anafasili fonimu kuwa ni jumla ya sifa za sauti zenye umuhimu wa kifonolojia, wanadai fonimu hufasiliwa kwa misingi ya ukinzani katika mfumo wa fonolojia na kwamba hauwezi kufasili kwa kuishia katika misingi ya kisaikolojia au uhusiano kifonetiki wa vibadala bali kwa misingi ya uamilifu wake katika mfumo wa lugha tu. Anaendelea kusema kuwa ni lazima mtu achunguze uamilifu wa fonimu hiyo katika mfumo mzima wa fonolojia inamotumika yaani katika kazi mbalimbali ambazo hufanywa na fonimu fulani katika lugha maalumu.

Ubora wa kigezo hiki ni kuwa kwanza fonimu ni kipashiocha kifonolojia hivyo haina mantiki yoyote kuielezea fonimu bila kuihusisha na mfumo wa lugha mahususi. Vilevile hadhi ya fonimu fulani katika lugha moja si sawa na lugha nyingine. Mathalani katika Kiswahili /ph/ haina hadhi ya kifonimu lakini katika kimtang’ata sauti hiyo ni fonimu halisi.

Lakini pia dhana ya ukinzani inayoleta tofauti katika maana za maneno hutokea katika mfumo wa sauti au lugha fulani. Hivyo ili sauti zilete athari ya maana ni lazima zifungamanishwe katika lugha mahususi. Mfano /m/ na /n/ zikiwa pweke hazileti maana yoyote lakini zikitumika katika maneno mfano mia na nia zinaleta maana

Udhaifu wa kigezo hiki, baadhi ya wataalamu wanaoshadidia mtazamo huu wanachanganya mtazamo wa kifonolojia na mtazamo wa kifonetiki. Mathalani Trubertzkoy anapoelezea suala la ukinzani anahusisha na sifa za kifonetiki. Mfano: anapoainisha ukinzani kimantiki angalabu ukinzani kiwili ambapo anasema ni ukinzani ambao memba wawili wa ukinzani wanakuwa na sifa zinazopatikana kwa memba hao tu. Mfano: /b/, /p/ sifa hizo zikiwa [+midomo,+kipasuo, -mpumuo]. Ukiangalia sifa hizo ni za kifonetiki suala hili linazua mkanganyiko  mkanganyiko kwa wanaisimu.

Kwa ujumla mitazamo yote mitatu yaani mtazamo wa fonimu kama tukio lakifonolojia, kifonetiki na kisaikolojia imesaidia sana kuielewa dhana ya fonimu. Hivyo hatuna budi kuichunguza mitazamo yote kwani inakamilishana yaani fonimu inayodhihirika kifonetiki lazima iwepo katika akili ya msemaji na itumike katika mfumo wa lugha husika ndio itofautishe maana.